پالان دوزی ، هنر چاربیداران / بندپی بابل
مصاحبه اختصاصی سایت بندپی با آقای حمیدرضا مهدی نژاد ملکشاه ، از معدود استادان و حافظان هنر پالان دوزی بندپی.
سایت بندپی / سرویس فرهنگی (شغل های فراموش شده) : پالان دوزی از جمله شغل هایی است که ردپای آن در هر نقطه از ایران هنگامی که از چارپا برای انجام امور روزمره کشاورزی و دامپروری و روستایی استفاده می شود ، پدیدار می شود. این شغل در واقع به معنای ساخت پالان برای اسب، قاطر یا الاغ است.
پالان دوز در فرهنگ فارسی دکتر معین به معنای آن که پالان می دوزد، پالان گر و پالان دوزی [Pālānduzi] در فرهنگ فارسی عمید به معنای شغل و عمل پالان دوز آورده شده است.
بندپی نیز از جمله مناطقی است که با توجه به شمار زیاد دام ها و مناطق صعب العبور، ناگریز استفاده از چارپایان برای انجام امور روزانه مد نظر قرار می گیرد. در عین حال وجود شغل چاربیداری یا چوکشی نیز از جمله مواردی است که لزوم وجود استاد پالان دوز را می طلبد. در واقع به نوعی می توان گفت که این شغل ، حرفه و هنر چاربیداران است.
پالان دوزی از آن جمله شغلهایی است که با توجه به شرایط محیطی منطقه ضروری به حساب می آید اما امروزه این شغل تنها به کورسویی زنده است و شاید به تعداد انگشت شمار افرادی باشند که در این شغل مانده و آن را زنده نگه داشته اند.
در این مصاحبه مهمان آقای حمیدرضا مهدی نژاد ملکشاه، از معدود استادان و حافظان هنر پالان دوزی بندپی هستیم که حدود ۱۵ سال است که در شهر گلوگاه بندپی به این حرفه فعالیت دارد.
در زیر متن مصاحبه سایت بندپی را با این استاد گرانقدر به همراه برخی از عکسهای این مصاحبه مشاهده می کنید.
توجه : لازم به ذکر است که تمامی مصاحبه به زبان مازندرانی انجام شده اما برای راحتی بیشتر کاربران در امر خواندن و آن دسته از هموطنان غیر مازندرانی یا عزیزانی که به زبان مازندرانی آشنایی ندارند، متن مصاحبه به زبان پارسی برگردان شده است. / قسمتی از عکسها در میان متن گنجانده شده و باقی عکسها را در پایان متن مصاحبه مشاهده می کنید.
زمان مصاحبه : یکشنبه ۹ آذر ماه ۱۳۹۳
مکان مصاحبه : مغازه پالان دوزی ملکشاه ، واقع در شهر گلوگاه بخش بندپی شرقی
*********************************************************************************
– ابتدا خودتون رو معرفی کنید؟
من حمیدرضا مهدی نژاد ملکشاه ، متولد سال ۱۳۴۹ در روستای دیوا ملکشاه بندپی غربی
– از چه زمانی به شغل پالان دوزی روی آوردید؟
من در ابتدا پالان دوز نبودم ، چاربیدار بودم ، قاطر داشتم چاربیداری می کردم. چون با چارپا یا اصولا اسب و قاطر سروکار داشتم و. آن زمان که پالان دوزی میومد پیش ما منم به دستاش نگاه میکردم تا کم کم یاد گرفتم.
– یعنی این شغل خانوادگی یا ارثی شما نبود؟
نه ، ولی پدرم دامدار و چاربیدار بود ، بعدا من به اقتضای شغل پدرم چاربیداری به پالان دوزی علاقه مند شدم و یاد گرفتم و الان حدود ۱۴ یا ۱۵ ساله که اومدم گلیا و به طور مستقل در یک مغازه به این کار مشغولم.
– پس پالان دوزی در حال حاضر شغل و هنر اصلی شماست؟
بله ، کار اصلی من پالان دوزیه اما در کنارش صنایع دستی رو هم تو مغازه میفروشم.
– این صنایع دستی که در مغازه موجوده از ساخته های خود شماست؟ و آیا تولید بندپی هست یا جای دیگه؟
نه ، کار من اینه که پالان می دوزم ، زین و اُسار اسب می سازم و تعمیر می کنم ، در کل وسایل مورد نیاز چارپا. این صنایع دستی رو هم بر حسب علاقه ام میارم تو مغازه و میفروشم اما از دست ساخته های خودم نیستن.
بعضی ها مثل ظروف مسی و چوبی ساخت همین بندپی هست. بقیه شو هم از جاهای دیگه گرفتم. هر کجا برم یه چیز خوبی به نظرم برسه میخرم و در کنار کار اصلیم خرید و فروش صنایع دستی انجام میدم.
– چند نفرو می شناسید تو بندپی که به کار پالان دوزی مشغول باشن؟
اینکه مثل من مغازه دشاته باشن و مستقل کار پالان دوزی رو انجام بدن کسی دیگه ای نیست، تو ایران هم شاید خیلی خیلی کم پیدا بشه به این صورت که مغازه داشته باشن و پالان بدوزن اما در روستای آره ( آری ) یه نفر هست که میره خانه به خانه و برای کسانی که می خوان پالان میدوزه. در دیوا هم یه استادی هست که.از قدیم به این کار مشغوله اما اونم خانه به خانه میره و میدوزه اما اینکه مغازه داشته باشن من فقط تو شهر زنجان به نفر رو دیدم که مغازه داشت و این کارو انجام میداد.
– پس تو بندپی همین چند نفرین؟
بله
– چطور شد شما که دیوایی هستید ، گلیا رو واسه مغازه و کارتون انتخاب کردین؟
واقعیتش مناطق صعب العبور در این قسمت بیشتره، تعداد دام ها و دامداران در قسمتهای جنوبی گلیا تقریبا بیشتر از جاهای دیگه بندپی هست، یه مقداری هم علاقه موجب این شد.علاوه بر موارد بالا، این طرف یک منطقه گردشگر پذیره و از خیلی جاهاها میان گلیا. این کار تو بابل اصلا جواب نمیده اما اینجا خوبه.
– در مورد نحوه ساخت پالان کمی توضیح بدین؟ اندازه اش به چه صورته؟
سایزبندی خاصی نداره، بیشتر بر اساس مشاهده و تجربه به دست میاد. مثلا ما یک اندازه ای داریم که بهش میگیم « وجِه ». سایز و شماره ما اینه. وجه هم از کوچیک به بزرگ متفاوته و از ۳ وجه شروع میشه. برای مثال: ۳ وجه و ۴ واز یکی از این اندازه گیری هاست. ۴ واز یعنی ۴ انگشت، به حدفاصل ۴ انگشت در بافت میگیم ۴ واز. ما اینجوری یاد گرفتیم و از متر استفاده نمی کنیم.
– از چه ابزارهایی برای ساخت پالان استفاده میشه؟
نخ ، سازیر ، گاله یا پالون واش ، گونی ، پنبه گال و…
– پنبه گال به چه ابزاری میگن؟
یه محصول کارخانه ای هست و قدیما برای ساخت خرجین استفاده می شد و چون مقاومتش بیشتر از گونی هست ما از اون برای ساخت بخشی از پالون استفاده می کنیم.
– ابزارهای ساختشو از کجا تهیه می کنید؟
از رشت و چالوس و اطراف اینها.
– در مورد مراحل ساختش یه مقدار توضیح بدین.
مراحل خاصی داره ، برای مثال اول باید ۲ تا تیر درست کنیم که یکیش رو اصطلاحا میگن « دوش کـَتی » (که در بعضی مناطق به نام کلّه کی هم شناخته میشه).
بعد براش پره درست می کنیم که از ۴ تیکه تشکیل میشه. دوباره ۴تیکه را با هم توی گونی که پهن کردیم می ریزیم و بعد از محکم بستن می دوزیم. برای یاد گرفتنش از اول باید چاربیدار باشی یا با این مقولات سروکله بزنی تا یاد بگیری.
– چقدر برای ساخت و تکمیل یک پالان زمان میبره؟
معمولش یک روزه می دوزیم. البته اونم بستگی به استقامت شما داره که پشت کار بشینین و بدوزین.
– مشتری های شما بصورت دائمی هستن؟ یا مشتری های گذری هم دارین؟
مشتری ثابت هم داریم. از گرگان یا شهرهای دیگه هم میان و خرید میکنن. یه نفر از گرگان هست که سفارش میده و هر دفعه میاد ۵تا . ۱۰تا میبره. دامدارهایی هم هستن چارپای زیادی دارن و از جمله مشتری های ثابت ما هستن. در کنار اینها برخی هم از جاهای دیگه و از دوست و آشنا می شنون و میان خرید میکنن.
– پس بیشتر مشتریان شما خود دام داران هستن و دلال فروش نیستن؟ درسته؟
بله ، بیشتر اونا دامدارن فقط همون یه نفر که از گرگان میاد میبره در مغازه خودش میفروشه چون سمت شرق مازندران کسی این کارو انجام نمیده و طرف غرب مازندران هم یک نفر در چالوس هست که در خانه اش این کارو انجام میده.
– دوام یک پالان ساخته شده چقدره؟
بستگی به نوع نگهداری و همچنین طرز استفاده از اون داره، اگه یه نفر خوب مراقبت کنه تا ۱۰ سال هم شاید دوام بیاره اما یکی دیگه هم است که شاید ۲ سال هم نتونه ازش نگهداری کنه.
– برای چاربیداران بسته به نوع و شرایط شغلی اونها چقدر میتونه مقاومت کنه؟
برای چاربیداران چون از جنگل چوب خارج می کنن و تعداد دفعات تکرار این عمل هم زیاده تا بکسال یا ۲ سال شاید دوام کنه. گفتم به نوع نگهداریش بستگی داره این که خیس نشه ، خب نگهداری کنه و… و به خود اون پالان ساخته شده هم خیلی بستگی داره که سازنده از چه نوع ابزارها و با چه کیفیت و دقتی کار کنه.
– جنس پالان ساخته شده متفاوته یا همه در یک نوع هستن؟
بله متفاوته. برخی ها از مواد کم دوام تر استفاده می کنن و سطحی میدوزن اما من در کارم سعی میکنم بیشتر دقت کنم و از لوازم مقاوم تر استفاده کنم.
– قیمت یک پالان تمام کار شده چقدره؟
بستگی به اندازش داره، مثلا پالان الاغ حدود ۲۰۰ هزار تومان ولی برای اسب چیزی بین ۲۴۰ تا ۲۶۰ متغیره.
– اجزای یک پالان ساخته شده رو نام می برید؟
کینکو (قسمت بالایی پالان) / پشتِ تیر / پَرِه (۲ طرف پالان که به سمت پایین آویزان می شود) / سَر دوش / نافکا (درون) / دوش کَتی (جلو) / لوتیر (داخل کار) / خزونه
– تو این منطقه چند نفر بودند که این کارو از پیشینیانشون یادگرفتن؟ الانم کسی به فرزندانش یاد میده؟
سمت دیوا یکی بود به نام استاد عموجان که پدرش پالان دوز بود و از اون یاد گرفته بود. تو آری هم یه نفر هست که از پدر استاد عموجان یاد گرفته اما هیچ کدوم از اینا بچه هاشون یاد نگرفتن و رفتن سراغ شغلهای دیگه. بچه منم فکر نکنم یاد بگیره ( با خنده ).
– شده یه زمانی از کارتون خسته بشین یا شده افرادی به شما بگن که چرا این شغلو انتخاب کردین؟
خسته که نشدم، علی رغم اینکه این شغل نیاز به استقامت بالایی داره اما خیلی بهش علاقه دارم.
شده که بعضی ها بگن که این چه شغلیه اما من واسم مهم نیست ، من شغل خودمو دوست دارم و با علاقه کارمو انجام میدم، کجا برم که شغل از این بهتر پیدا کنم.
– چقدر دوست دارین این شغل رو به فرزندت یا به دیگران یاد بدین و گسترشش بدین؟
خودم خیلی دوست دارم به بچه ام یاد بدم، برادرزاده هام همه درس خوندن، بچه ام هم داره درس میخونه اما دوست دارم بهش یاد بدم.
– به عنوان یک شغل یا هنر؟
به شرایط جامعه ربط داره، اجبارش نمیکنم ولی دوست دارم حداقل به عنوان یک هنر در کنار درسش یاد بگیره.
– خودش علاقه نشون میده؟
بله ، خودشم علاقه نشون میده. بعضی موقع ها میاد مغازه و با بعضی از این ابزارها کار میکنه.
– دوستاتون چطور؟
الان خودم دوستانی دارم که پدراشون پالان دوز بودن ، بهشون میگم شما تمام ابزارهاشو دارین بیاین بهتون یاد بدم مواقع بیکاری هم وقتتونو پر میکنه ، هم یه منبع درآمد دیگه ای میشه براتون قبول نمی کنن، میگن خجالت می کشیم، ما کارمندیم بیایم پالان دوزی کنیم، از موقعیت اجتماعی اش ترس دارن.
اما به نظر من اصلا عیب نیست، چه ایرادی داره که در کنار شغل اصلیشون یاد بگیرن و یه منبع درآمد اضافی برای خودشون داشته باشن. در هر حال واسه یادگیری اش باید علاقه نشون داد و بدون علاقه هم نمیشه کاری رو یاد گرفت.
– لوازم چارپا مثل اسار، زین و… هم تو حیطه کاری پالان دوزان هستن؟ وسایلش از کجا تهیه میشه؟
بله، البته افراد دیگه هم میتونن بدوزن. بعضی ها از تهران وسایلشو میخرن و میارن اینجا درست میکنن اما من بیشترشو خودم درست میکنم.
– این ها همراه پالان هست یا به صورت جداگانه به فروش میرسه؟
نه ، این ابزارها بصورت جداگانه تولید و به فروش می رسند. برای مثال یه نفر هست که پالان می خواد اما اسار نمی خواد.
– چقدر برای پابرجا نگه داشتن این شغل علاقه مند هستید؟
این شغل به نظرم باید پابرجا بماند. بخاطر همین سالی یک یا چند نفر رو آموزش میدم اما یادگیری این شغل نیاز به صبر و حوصله و استقامت زیاد داره. باید پشتکار داشته باشی تا یاد بگیری.
– در همان قسمتهای زنجان و گیلان که پالان دوز می دیدید روش ساختش با این محدوده متفاوت بود یا شبیه هم اند؟
نه ، در گیلان پالان ها متفاوته. پالان های گیلان « 2 وَر سَر » هست ( یعنی از ۲ طرف کله کی دارد ). در زنجان پالان ها مقاومت کمتری دارد. پالان های زنجان بدلیل اینکه کارهای سختی مثل چاربیداری یا چوکشی باهاش انجام نمیشه و بیشتر روی الاغ یا اسب میزارن تا همراه گله به صحرا بره خیلی نرم است. این مدل پالان ها اصلا برای بارکشی مناسب نیست. اما پالان هایی که در قسمتهای چالوس و بندپی تولید میشن به تناسب مقاومتر از پالان هایی هستند که در جاهای دیگر ساخته میشن.
در مشهد هم بازاری داره به نام بازار عباس قلی خان که ۱۰ نفر رو می بینید که همزمان با هم مشغول دوختن هستن ولی آن مدل پالان ها هم زیاد مقاوم نیست.
– صحبت پایانی شما با بازدیدکنندگان سایت بندپی و کسانی که این مصاحبه رو می خونن؟
صحبت خاصی ندارم فقط میخوام بگم هر کاری میخواین بکنین از روی علاقه باشه ، هر شغل یا هنری که خودتون علاقه دارین انجام بدین و به حرف دیگران که میخوان شما رو تخریب کنن گوش ندین و به این که چرا من شغل دیگران رو ندارم فکر نکن چون همه در جای خودشون محترم هستند. فقط هر کاری رو میخواین شروع کنین از خودتون استقامت داشته باشین.
* ما هم از اینکه این وقت گرانبها رو در اختیار ما گذاشتین از شما سپاسگزاریم.
ادامه عکسها :
منبع:
www.bandpay.ir
