تیس- چابهار- سیستان و بلوچستان
سایتها و وبلاگهای روستای تیس
شهرستان چابهار- استان سیستان و بلوچستان
روستای تیس از توابع بخش دشتیاری چابهار است که در منطقه کوهپایهای واقع شده است.رودخانه «لاوری» از میان روستا میگذرد و «خلیج چابهار» در غرب آن قرار دارد. ارتفاعات متعددی نظیر کوههایشهباز و لاوری، روستای تیس را احاطه کرده است. این روستا آب و هوایی از نوع گرم و خشک دارد. روستایتیس از مراکز عمده سوزن دوزی است که به طرز زیبا و تحسین برانگیزی توسط زنان روستا تولید میگردد. اینروستا، قلعهای به نام «قلعه پرتغالیها» دارد که به لحاظ قدمت و نوع معماری جالب توجه است. روستای تیس با قدمتی بیش از دو هزار سال در شمال ساحل واسکله صیادی تیس ، و با مسجد زیبا و قدیمی ومردم روستایی و خونگرم آن از دیگر دیدنی های چابهار است. در مسیر جاده کنارک و چابهار و در ۹ کیلومتری شهر و در داخل محدوده سازمان، ساحل تیس با آلاچیق های زیبا ، سینمای روباز و رستوران ساخته شده توسط سازمان، یک محوطه اقامتی دلپذیر و دیدنی را فراهم آورده است. ساحل تیس به دلیل آنکه عمق آب تا فاصله صدها متر تقریباً یکسان و کمتر از قد طبیعی انسان است، موقعیت منحصر به فردی دارد. موقعیت جغرافیایی: بخش مرکزی ـ ۵ کیلومتری شمال غربی ـ روستای تیس مشخصات : سدهای تیس در دو طرف دماغه قراردارند که قلعه تیس بر روی آن واقع اســــت آثار ایــــن سد ها به ارتفاع ۲۰ سانتیمتر باقی است ودر ساخت آنها از سنگهای تراشیده شده و سنگهای دریایی تیــــز وبلند ملات ساروج استفاده شده است تقریباُ این سد ها هشت متر ارتفاع داشتهاند که ۶/۴ متـــــــر آن به مرور زمان در زیر ماسه های ساحلی مدفون شده است. انتهای یکی از آنها به کوه پیل بند و دیگـــــری به کوه شهباز بند منتهی می شده که به عنوان مانعی از هدر رفتن آب شیرین ناشی از باران جلوگیری مــــــیکردهاند.
تیس و تاریخچه آن
تیس (طیس)، یا تیز، مهمترین بندرگاه و مرکز بازرگانی ناحیۀ تاریخی مکران. این بندر امروزه اهمیت و اعتبار گذشتۀ خود را از دست داده است و به صورت روستایی ساحلی در ۹ کیلومتری شمال بندر چابهار در کرانۀ خاوری خلیج چابهار بر سر راه چابهار به نیکشهر و بندر کنارک جای دارد (جعفری، ۳۲۰؛ راهنما…، ۸).
روستای تیس دارای آب و هوایی گرم و خشک است و کوههای شهبازبند از شمال خاوری، لاوری از خاور و پیلبند از جنوبخاوری آن را در بر گرفتهاند و رودخانۀ لاوری از میانآن میگذرد. مردمان تیس به کار کشاورزی، دامداری و ماهیگیری اشتغال دارند، به زبان بلوچی سخن میگویند و از لحاظ دینی مسلمانِ سنی مذهباند.
پیشینۀ تاریخی: کهنترین آگاهیها از بندر تیس به دورۀ ساسانی باز میگردد. تیس در آن روزگار بندر غربی استان مکران بهشمار میآمد و توسط جادهای به پوهل پهرگ۱ (فوهل ـ فهره) ایستگاه مرزی ساسانیان بر کرانۀ رود بمپور میپیوست (برونر، ۷۷۳, ۷۷۷) و بر سر راه دریایی ابریشم بود (رایین، ۲۴۰).
ابن بلخی فتح تیس را به دست تازیان، توسط لشکر بصره دانسته، ولی به تاریخ این رویداد اشاره نکرده است (ص ۲۸۳). در نوشتههای جغرافیایی سدۀ ۴ق/۱۰م که از این شهر با نام تیز یاد شده، آگاهیهای روشن و جالبی دربارۀ آنجا گزارش شده است. بزرگ بن شهریار رامهرمزی، ناخدای ایرانی، در نیمۀ نخست سدۀ ۴ق نام تیز را در اثر معروف خود عجائب الهند آورده است (ص ۸۳، ۱۰۲). در حدودالعالم تیز نخستین شهر از حدود سند و بر کران دریا بهشمار رفته است (ص ۱۲۴). مقدسی تیز را باراندازی معروف، پر از نخلستان، دارای چندین کاروانسرا، مسجدی زیبا و مردمی میانهحال نوشته است (ص ۴۷۸). ابودلف هنگامی که از بهترین آب معدنی جهان در سلماس سخن گفته، افزوده است که همانند این آب را فقط در شهر تیز و ناحیۀ مکران دیده است (ص ۵۱-۵۲). اصطخری تیز را بزرگترین شهر مکران و فرضۀ (بندرگاه) این سرزمین نامیده است (ص ۱۷۷).
در ۳۶۰ق/۹۷۱م عابد بن علی از سرداران عضدالدولۀ دیلمی پس از سرکوب شورش قفصها و بلوچها، تیز را گرفت و در آنجا دست به کشتار گشود و گروهی از مردم آنجا را نیز به اسارت برد، تا آنکه مردم تیس ناگزیر شدند دست از نبرد کشیده، راه و رسم مسلمانی پیش گیرند (ابن اثیر، ۸/۶۱۳؛ ابوعلی مسکویه، ۲/۲۹۸-۲۹۹). این رویداد نشان میدهد که گروههایی از مردم این سرزمینها، تا آن هنگام هنوز مسلمان نشده بودند.
در ۴۲۲ق/۱۰۳۱م مسعود غزنوی سپاهی به تیز فرستاد و آنجا و سرزمینهای مجاورش را تصرف کرد (ابن اثیر، ۹/۴۱۲). در سفر ملک قاورد، از شاهان سلجوقی کرمان (سل 433-466ق) به مکران، تیس مرمت گردید (وزیری، ۱/۳۴۹). در زمان ارسلان شاه (۴۹۵-۵۳۶ ق) مجدالدین وزیر، برای نظارت به بندر تیز گسیل شد و در آنجا با مردم به عدالت رفتار کرد (افضلالدین، ۱۴۵-۱۴۶).
۱. Puhl-Pahrag
در دوران سلطنت طغرل سلجوقی (۵۵۱-۵۶۲ ق) بندر تیز از چنان رونقی برخوردار گردید که تمغای (باج و خراج) آن به ۱۵ هزار دینار اجاره رفت (وزیری، ۱/۳۷۰-۳۷۱). افضلالدین کرمانی در سدۀ ۶ ق/۱۲م در کتاب عقدالعلى بیشترین آگاهیها را دربارۀ بندرتیس داده است؛ بنا به نوشتۀ او، از این بندر کالاهای بسیار، از راه بازرگانی و دستمزد کشتیها به خزانۀ پادشاه میرسیده، و تیس بندرگاه مردم هند، سند، حبشه، زنگبار، مصر، دیار عرب، عمان و بحرین بوده است. وی از فراوردههای کمیاب و نیز بردههای هندی، حبشی و زنگی سخن گفته است که همۀ آنها را از تیس به جاهای دیگر میبردهاند (ص ۱۲۷-۱۲۸). در همین زمان است که این بندر از دیدگاه بازرگانی بر هرمز ــ که رو بـه ویرانـی بـود ــ بـرتـری یـافت (لستـرنـج، ۳۳۰). پس از درگذشت ملک طغرل، و رو به زوال نهادن جیرفت و قمادین، کاروانهای بازرگانی مسیر خود را از بندر تیس برمیگزیدند و به همین سبب، مردم آن بسیار ثروتمند شده بودند (محمدبن ابراهیم، ۱۷۶).
در ۵۸۴ ق/۱۱۸۸م، تیس بدون شک یک بندر بزرگ بهشمار میآمده، و کاروانها به علت ناامنی و بسته بودن راه بندر هرمز، از راه آن رفتوآمد میکردند. بندر تیس همچنین مرکزی برای خرید و فروش شکر مکران و احتمالاً مرکز تجارت گندم سیستان بوده است (سایکس، ۱۱۰). در نیمۀ نخست سدۀ
۸ ق/۱۴م، برخی تیس را مرکز مکران، و برخی آن را از شهرهای بزرگ این سرزمین بهشمار آوردهاند (ابوالفدا، ۲۲؛ حمدالله، ۲۶۲).
در سالهای پایانی سدۀ ۱۰ و سالهای آغازین سدۀ ۱۱ق با ورود پرتغالیها ]به خلیجفارس و دریای عمان[، یکی از سرداران ناحیۀ ساحلی مکران، به نام میرجیِّند، به ایستادگی در برابر آنها پرداخت و چندینبار نیروهای پرتغالی را از بندر تیس و آبهای آن بیرون راند (افشار سیستانی، ۳۲۸). پرتغالیها در تیس یک دژ نظامی ساخته بودند که ویرانههای آن هنوز برجا ست (همو، ۲۱). در زمان سلطنت نادرشاه افشار (۱۱۴۸-۱۱۶۰ق)، یکی از سرداران بزرگ وی به نام پیرمحمدخان به بلوچستان گسیل گردید. او بندر تیس را تصرف کرد و امیر دینار مکرانی را به حکومت آنجا گمارد (وزیری، ۲/۶۶۲). در ۱۲۸۰ق/۱۸۶۳م محمد ابراهیم خان سعدالدولۀ بلوچ در تیس برج بزرگی برپا ساخت، اما در همان سال توسط دین محمدخان جدگال ویران شد (سدیدالسلطنه، ۲۹۹).
چنین به نظر میرسد که بندر تیس در زمان شاهان قاجار مدتها به صورت ناشناخته مانده بوده است. به نوشتۀ میرزامهدی خان سرتیپ قائنی (تألیف: ۱۲۹۲ق/۱۸۷۵م) در ۱۲۸۲ق وکیلالملک ]حاکم کرمان[ بهوسیلۀ خانهای این سرزمین از وجود بندری در کنار دریا آگاه شد و سرتیپ قائنی را روانۀ تیس کرد. وی برای تسلط دولت، قلعۀ کوچکی در آنجا ساخت و ۲۰ خانوار از مردم دشت را در آنجا سکنا داد. میرزا مهدی افزوده است: از آنجا که این بندر شایستهتر از چابهار است و دارای مرتع نیز هست، وکیلالملک غیر از قلعه، ساختمانهای خوب دیگری نیز در آنجا بنا کرد، قلعۀ تیس بسیار خوب است، بدنۀ آن از سویی به دریا میپیوندد، آب آنجا از چاهها ست، ولی شیرینتر و گواراتر از چابهار است. از سوی دریا دیوار بزرگی کشیدهاند و برای بارانداز و غیره دژ معتبری است، اصل قلعۀنو در روی تپۀ بلندی ساخته شده، و شمار اندکی درخت از گونهای که در چابهار است، در آنجا هم پیدا میشود (ص ۱۹۳-۱۹۴).
افضلالملک کرمانی در ۱۳۱۵ق/۱۸۹۷م، قلعۀ قدیم تیس را دژی ویران نوشته، و افزوده است که قلعه و ساختمانهای نوی که به دستور شاه و به فرمان وکیلالملک ساخته شدهاند، به پایان رسیدهاند. وی جمعیت این بندر را در زمان خود، ۷۵ خانوار نوشته است (ص ۱۰۶).
تیس در ۱۳۲۰ش، دهکـدهای کوچک، سکـونتگاه ماهیگیران و دارای ۱۵-۲۰ خانـۀ حصیری بوده است (رزمآرا، ۱۰۴). یکـی از علل کـاهش روزافزون اهمیت بنـدر تیس، از میان رفتـن تولیـد نیشکر و پانیـذ در مکران، و صـادر نشـدن آن بـود، زیـرا چنانکه پیشتر یاد شد، تیس مرکز خرید و فروش و صدور این فراورده بوده است (سیدسجادی، ۳۳۰؛ اقتداری، ۶۰۱، ۶۰۷).
آثار تاریخی: در درۀ تیس، بلندی مشرف بر دره و دماغۀ رأس تیز، ویرانهها، قبرستانها و آرامگاههای سنگی بر جای مانده است که برخی از مهمترین آنها عبارتاند از: کلات، پیروز گَتّه، بلوچ گَتّه، بان مسیتی، بند پله بند، سدهای دهانۀ رأس تیز، قبرستان زرآباد، ویرانههای شهبازبند و تیس کوبان (همو، ۶۱۰-۶۱۱).
مآخذ: ابن اثیر، الکامل؛ ابن بلخی، فارسنامه، به کوشش منصور رستگار فسایی، شیراز، ۱۳۷۴ش؛ ابودلف، مسعر، الرسالهالثانیه، به کوشش بطرس بولگاکف و انس خالدوف، ترجمۀ محمد منیر مرسی، قاهره، ۱۹۷۰م؛ ابوعلی مسکویه، احمد، تجارب الامم، به کوشش ه . ف. آمدرُز، قاهره، ۱۳۳۳ق/۱۹۱۵م؛ ابوالفدا، تقویم البلدان، به کوشش رنو و دوسلان، پاریس، ۱۸۴۰م؛ اصطخری، ابراهیم، مسالک الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۲۷م؛ افشار سیستانی، ایرج، چابهار و دریای پارس، زاهدان، ۱۳۷۲ش؛ افضلالدین کرمانی، احمد، عقدالعلى، به کوشش علی محمد عامری نائینی، تهران، ۱۳۵۶ش؛ افضلالملک کرمانی، محمود، «بلوچستان»، یادگار، تهران، ۱۳۲۸ش، س ۵، شم 8 و ۹؛ اقتداری، احمد، آثار شهرهای باستانی سواحل و جزایر خلیجفارس و دریای عمان، تهران، ۱۳۴۸ش؛ بزرگ بن شهریار، عجائب الهند، به کوشش محمدسعید طریحی، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م؛ جعفری، عباس، دایرهالمعارف جغرافیایی ایران، تهران، ۱۳۷۹ش؛ حدودالعالم، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، ۱۳۴۰ش؛ حمدالله مستوفی، نزههالقلوب، به کوشش لسترنج، لیدن، ۱۳۳۳ق/۱۹۱۵م؛ «درگاه ملی آمار» (نک : مل ،
