شکل و فرم مساکن

خانه های قدیمی از نظر موقعیت مکانی در جهت قبله قرار دارند. این جهت گیری از لحاظ اقلیمی، شرایطی را به وجود آورده است تا فضای تابستانی و اتاقهای زمستانی به طرزی مفید پیرامون حیاط مرکزی قرار گیرند. حیاط اصلی ترین فضای خانه های روستا است. حوض آب در وسط حیاط قرار گرفته است و باغچه ها کنار یا دور تا دور آن، با درختانی که نیاز کمی به آب دارند همچون انار، انگور، پسته و انجیر علاوه بر ایجاد زیبایی به سرسبزی خانه و تأمین سایه و خنکای آن، خشکی هوا را نیز می کاهد. به عبارتی همه عناصر متشکله خانه یزدی دست به دست هم میدهند تا اقلیمی کوچک و قابل زیست برای انسان فراهم سازند. حیاط خانه های روستا مکانی برای انواع بازیها و سرگرمی و تفریح کودکان و نوجوانان است.

در اغلب خانه های سنتی زمانی که از درب خانه وارد می‌شویم یک راهرو پیش رو است که به آن دالان گفته می شود و انتهای این راهرور به حیاط خانه متصل می شود. همچنین تالاری جلوی اتاقهای ساختمان وجود دارد که به صورت صفه و ایوان بزرگ نمایان است و محلی برای گذراندن ساعات عصر و شب تابستان است. اتاقها به نامهای سه دری، پنج دری و …. از هم تفکیک می شوند که هر یک درپاسخگویی به نیازهای ساکنان خانه نقش دارند. در اتاقهایی که برای زمستان در نظر گرفته شده اند اتاقکی به نام پستو وجود دارد که به صورت یک انبار کوچک می باشد. در قسمت جنوب خانه که پشت به آفتاب است یا به اصطلاح سنرم می باشد اتاقها دارای سقف بلندتری هستند و مخصوص تابستان هستند. در طرفین شرقی و غربی خانه نیز معمولاً حصار، طویله برای نگهداری دام و طیور، دستشویی و آشپزخانه قرار دارد و همچنین اتاقی که به آن تنورخانه گفته می شده و مخصوص نان پختن است

۲ـ۱۱ـ آب، برق، گاز، تلفن، فاضلاب

۲ـ۱۱ـ۱ـ آب

آب آشامیرنی مردم روستا در سالهای گذشته از طریق قنات و چاههای آبی که در منازل وجود داشته تأمین می شده است ولی با خشک شدن قناتها و کم شدن منابع آب کشاورزی و آشامیدنی، از سال ۱۳۵۳ مردم این روستا از نعمت آب لوله کشی در منازل برخوردار شدند. در حال حاضر آب مصرفی مردم از طریق یک حلقه چاه که در پنج کیلومتری جنوب روستا قرار دارد تأمین می شود. در کنار این حلقه چاه یک استخر بتونی سرپوشیده به ظرفیت ۵۷۶ هزار متر مکعب به کمک جهاد سازندگی ساخته شده است که آب این استخر توسط لوله به روستاهای هارونی، اسفندآباد، حشمت آباد و تقی‌آباد هدایت می شود.

در سالهای اخیر بعلت کم آبی، آب این استخر برای مردم اسفند آباد و روستاهای اطراف کافی نبود و به همن دلیل با کمک دولت آب قنات هنشک که در ۱۵ کیلومتری غرب روستا می باشد توسط لوله به این استخر اضافه شده که تا حدودی وضعیت آب آشامیدنی مردم بهبود یافته است.

۲ـ۱۱ـ۲ـ برق

از سال ۱۳۶۳ مردم این روستا از نعمت برق سراسری برخوردار شدند. تا قبل از این تاریخ برخی خانواده ها از برق یک موتور برق استفاده می کردند که این برق برای همه روستا کافی نبوده است.

۲ـ۱۱ـ۳ـ گاز

در این روستا مانند سایر روستاهای منطقه ابرکوه شبکه گاز رسانی وجود دارد اما شبکه گاز ندارد! و گاز مصرفی مردم توسط کپسولهای گاز مایع که به روستا وارد می شود تأمین می گردد

برتری قدمت اسفند آباد نسبت به شهر ابرکوه

ابرکوهیکه گاهی به نام ایالت خوانده شده و تمام بیابان مرکزی ایران را از زیر کاشان تا مرز کرمان و فارس را شامل می گشته زمانی هم این منطقه بنام ( اسفنداران ) به مناسبت شهرت اسفندار ( اسفندآباد کنونی ) یکی از قراء دوازدهگانه که من حیث لاجهات بر دیگر قراء برتری و رحجان داشته نامیده می شده است. اگر در حال حاضر منطقه ای به نام اسفنداران از محال جرقویه که از توابع اصفهان است و نزدیک ابرکوه فعلی قرار دارد روی نقشه مشاهده می کنیم نباید تعجب کنیم و وجه تسمیه انرا جویا شویم، زیرا آنجا قسمتی از منطقه مذکور بوده که نام خود را تاکنون حفظ کرده در حالیکه در سایر مناطق این نام و شهرت فراموش شد فقط در جنوب شرقی ابرکوه با جزئی تغییر قریه ای می بینیم که بنام اسفندآباد معروف است.

بنابراین طبق شواهد و گزارشات موجود قدمت این روستا بیش از قدمت ابرکوه است.

اسفندآباد برکنار راه ابریشم

شهر ابرکوه و روستاهای همجوار آن از جمله اسفند آباد در گذشته بر سرراه ابریشم قرار داشته اند. ابرکوه در قرون قبل و بعد از اسلام اگر گاه و بی گاه ذکری از آن به میان آمده به خاطر قرار گرفتن آن برسرراهی بوده که این راه از مشرق می آمد و به شمال غرب می رفت و راهی که از حنوب می آمد و به آن می پیوست و یا راهی که به طرف ماوراء النهر یا در اصطلاح خراسان و ترکستان می رفت، سلاطین و حکام در لشکرکشیها از این شهر عبور می‌کردند و یا چند روزی در آن توقف می کردند و این راه جه قبل از اسلام و چه بعد از اسلام مورد استفاده آنان واقع می شد، از جمله شاه عباس صفوی که در امتداد این راه کاروانسراهای متعددی برای استراحت کاروانیان در این منطقه ساخته است.

باید اضافه نمود که شاخه اصلی جاده ابریشم به روستای اسفند آباد نزدیکتر است و این جاده از بین کوههای سفید و غلات کوه در ۱۲ کیلومتری جنوب اسفندآباد می گذشته که به قول برخی افراد سالمند تا چند دهه پیش هنوز آثاری از این راه پابرجا بوده است و در افواه عموم به راه شتر معروف بوده است که در قدیم موجب اعتبار و رونق این منطقه بوده است ولی با از بین رفتن این راه و به فراموشی سپردن آن منطقه ابر کوه اسفند آباد هم از ارزش و اعتبار افتاده است .

قراء دواز دهگانه

( قرائی که در آن زمان به وجود آمده بطوریکه از آثار و نامهای موجودشان برمی آید تعدادشان دوازده قریه بوده است و ظاهراً باید چندین قرن از پیدایش راه یاد شده ( راه ابریشم) گذشته باشد که آنها احداث شده باشند زیرا مردمی که به اینجا مهاجرت و زندگی را آغاز کرده اند دارای تجربیاتی در زمینه کشاورزی و عمران بوده اند که این معنا از نحوه نظم و فسق و آبیاری و مرزبندی قراء و شناخت استعدادهای دیگر آنجا روشن می شود در صورتی که مقارن ایجاد راه ابریشم با آن کیفیت بالا مردم تازه اسکان یافته تجربه این چنینی که تحصیلش محتاج به گذشت زمان بوده است نداشته اند . نام قراء دواز دهگانه عبارت بوده است از: آبان، آذر، دی، بهمن، اسفند، فروردین، اردیبهشت، خرداد، مرداد، تیر، مهر و شهریور .

خوشبختانه اغلب این قراء با نام و نشان اولیه وجود دارند و حوادث روزگار و گردش لیل و نهار نتوانسته است تغییر کلی در نام و موقعیتشان بدهد، البته چند تا از آنها نامشان به مرور زمان تغییر یافته لیکن موقعیت و محدوده ای که دارند می توان آنها را شناخت. ) همگی این قراء دواز دهگانه در حول و حوش راه بزرگ کاروان رو ابریشم احداث شده بود که فاصله آن قریه ها تا راه از دویست متر تا هشتصد متر بیشتر نبوده است . اکنون مکان این قریه ها ممکن است تغییرات جزئی کرده باشد ولی مکان این قریه ها در زمان پیدایش طبق مطالب کتاب شناخت ابر کوه و قدمت آن به شرح زیر می باشد :

قریه آبان: در شمال قریه دی و جنوب قریه اسفندار قرار داشته و از نهری موسوم به آبان مشروب می گشته است .

قریه دی: ( مه دی) این قریه که در اصل دی بوده و کلمه (مه) به مناسب همنامی آن با ماه دی فارسی مخففاً به آن اضافه گردیده وبه معنای یکی از ماههای سال بوده است .

قریه بهمن: در فاصله هزار متری شمال غربی اسفندار قرار داشته و آب شربی ان از مزرعه بهمن تاُمین می گشته است.

قریه شهریور : در ۵۰۰ متری جنوب شرقی اسفندار قرار داشته واز آب نهر شهریور استفاده می کرده است و در حال حاضر این قریه با نام شهر آباد معروف است.

قریه اردیبهشت: در ۱۳۰۰ متری جنوب شرقی اسفندار قرار داشته و آب شربی آنجا نهر اردیبهشت بوده است و همکنون این روستا اردی نام دارد.

قریه مهر: در ۱۴۰۰۰ متری جنوب شرقی اسفندار قرار دارد و آب شربی آنجا نهر مهر بوده است که اکنون این روستا بنام مهر آباد موسوم است .

قریه تیر: ۶۰۰۰ متری شمال قریه اسفندار قرار داشته و آب آن از نهر تیر تأمین می گشته است که نام روستای تیرک کنونی بر گرفته از این ماه می باشد .

قریه خرداد: در ۵۰۰۰ متری شمال اسفندار قرار داشته که فعلاً در تلفظ بنام هوروک خوانده می شود که به مرور ایام در لسان مردم این چنین شکلی یافته است و در اصل خوروک بوده که مخفف و در عین حال مصغر کلمه خرداد است .

قریه آذر: ( شهر آذر ) در جنوب شرقی اسفندار به فاصله ۱۰۰۰ متری قریه است که مردم آن را ( شارز ) یا ( شهرز ) می خوانند و به همین نام هم شهرت دارد .

قریه فروردین: در ۷۰۰۰۰۰ متری شمال غربی اسفندار قرار داشته که از نهر فروردین مشروب می گشته است و در حال حاضر این قریه بنام فراغه موسوم می باشد.

قریه مرداد: در ۱۰۰۰ متری جنوب غربی اسفندار قرار داشته که از نهری بنام مرداد مشروب می گشته است و این قریه هم اکنون با اندکی تغییر در لسان مردم به مدوئیه مرسوم است.

۳ـ۶ـ پیشینه گذشته اسفندآبادطبق کتاب داستان اصحاب رّس

طبق نوشته های این کتاب اسفندار که یکی از قراء دواز دهگانه بوده است به عنوان مرکز و پایتخت منطقه دانسته می شده و دارای قلعه های متعدد بوده که همگی آنها خراب شده است. برخی استدلالات مثل باغ سلطان، باغ شه، زمین پادشاه و وزیری اشاره به این دارد که در گذشته اسفند اباد محل سکونت سلاطین و پادشاهانی بوده که طبق برخی کتب تواریخ این سلاطین از زومره سلاطین غرویان بوده اند.

این روستا تا به حال چندین جا و مکان عوض کرده و بارها این روستا به زیر خاک رفته است و هنوز هم در خیلی از نقاط اطراف این روستا وقتی که خاکبرداری می شود به دیوارها و پی های خانه های قدیمی بر می خوریم و باقیمانده کوزه و ظرفهای سفالی از خاک بیرون می آید.

۳ـ۷ـ وجه تسمیه اسفند آباد

در رابطه با وجه تسمیه روستای اسفند آباد سه نظریه وجود دارد: اول اینکه شخصی بنام اسفندیار گبر که یک زرتشتی واز حکام یزد بوده است این روستا را بنا کرده و به همین دلیل به اسفند آباد معروف است ولی این نظریه دور از واقعیت است چون قدمت اسفند آباد بیشتر از این حرفها است.

نظریه دوم این است که چون در کوههای اطراف اسفند آباد بوته‌های گیاه اسفند ( که برای رفع چشم زخم آنرا بر روی آتش می ریزند و دود خوشبویی دارد ) بسیار دیده می شود به این نام شهرت یافته است.

و اما نظریه سوم که به واقعیت نزدیکتر است اینکه واژه اسفند آباد بر گرفته از ماه اسفند که آخرین ماه از ماههای سال شمسی است می باشد، چون نام روستاهای اطراف هم اکثراً برگرفته شده از ماههای سال می باشد. مثل مهر آباد، اردی ( اردیبهشت ) فراغه ( فروردین )، تیزک یا تیرجرد ( تیر ) و غیره که ذکر آنها در صفحات پیشین گذشت. ضمناً کتابهای تاریخی ابرکوه هم این نظریه را تأیید می کنند