روستای برسیان / اصفهان / اصفهان

دهکده برسیان از دیر بازدر بناهای پرشکوه فرهنگ تمدن ایران زمین وجهان اسلام نقش مهمی به عهده داشته است ومردم متدین ،هنر دوست وفرزانه این دیار طی صده های متمادی با خلق مناظره بدیع از ایثار واحسان همنوعان ،شهرت خود را به اقصی نقاط عالم کشانده وهنوزهم این صفات وخصایل نیک در اعماق وجود ساکنین دیار به خوبی مشهود می باشد تاریخ برسیان با گنجینه ای از فرهنگ وهنر همچو نگینی پر فروغ با تارک تمدن بشری می درخشد وتلالو مناره ای عظیم ودرخشش کاشی های زیبا وچشم نوازاش جهان را به تحسین وشگفتی واداشته است.

دهکده برسیان دارای قدمت بالای می باشد که دارای معماری بومی وآثار تاریخی قابل توجهی است. هسته اولیه شکل گیری آن مسجد جامع برسیان است که به عهد سلجوقیان بر می گردد . مرحله اول گسترش دهکده در اطراف مسجد جامع قرارداردکه به سمت مرکز بافت دهکده وجاده اصلی پیش روی نموده است وکاروانسرای عباسی که یکی از آثار باستانی دهکده می باشد در این محدوده واقع شده وبیشتر ابنیه موجود در این محدوده مخروبه می باشد همچنین کاربریهای خدماتی همچون خانه بهداشت ،شرکت تعاونی ،دبستان،مسجد وامامزاده در این محدوده واقع شده اند.

قدمت دهکده برسیان از لحاظ تاریخی ، بر اساس وجود اماکن تاریخی موجود در دهکده که به عهد سلجوقیان بر می گردد وهمچنین اطلاعات بدست آمده از اهالی دهکده،مربوط به قبل از اسلام می باشد، همچنین به گفته اهالی دهکده این منطقه قبلا محل زندگی قوم پارس بوده به همین دلیل پارسیان نام گرفته است که بعد از آن به پرسیان وسپس در اثر گذر زمان حرف (پ)به حرف (ب) تغیر شکل داده وبه نام برسیان بر می گردد که در حال حاضر نام این دهکده برسیان می باشد.

مسجد جامع برسیان از بناهای تاریخی قرن پنجم هجری (سلجوقیان) واز قدیمی ترین مساجد ایران است از جمله آثار تاریخی موجود بر جای مانده از دوره سلاجقه در خارج از شهر اصفهان مسجد ومناره برسیان بوده این بنا در دهکده برسیان در۳۵ کیلومتری خاور اصفهان وشمال بستر زاینده رود واقع شده واز آثار ارزشمند دوره سلجوقی است (در سال ۴۹۱هجری در زمان پادشاهی سلطان برکیارق)که در دوره های بعدالحاقاتی به آن صورت گرفته است.سال ساخت آن که از روی محراب حدس زده می شود۴۹۸ هجری قمری می باشد. این مسجد در شرق دهکده واقع است.وقتی وارد درب اصلی مسجد می شوید یک راه روی امتری وجود دارد تا به خودمسجد برسد که در سمت راست این راه رو درب اصلی مناره تعبیه شده است .بنای دوره سلجوقی مسجد ,گنبد خانه ای مربع مستطیل به ابعاد تقریبی ۱۲متر (ضلع داخلی)است که در اصل در هر ضلع شمالی خاوری وباختری آن سه در گاه ودر ضلع جنوبی آن محراب ودودرگاه در طرفین وجود داشته واز نظر ساختار وتزئینات به نظر می رسد که از گنبد تاج الملک –مسجد جامع اصفهان الگو گرفته است. اکثر درگاهای مسجد در دوره صفوی مسدود شده است.چسبیده به ضلع جنوبی گنبد خانه ,مناره ایی با شکوه از دوران سلجوقی وجود دارد. در زیر پوشش بنا کتیبه ای سرتاسری به خط کوفی از آجر تراشیده متضمن آیات قرآنی وجود دارد که حدود نیمی از ان از جملات عبارت تاریخی از بین رفته است .گنبد بنا به قطر حدود ۳۰/۱۰ متر از نوع دوپیوسته با پوشش داخلی مرکب از هشت باریکه طاق است که توسط هشت رگه از یک دیگر جدا شده اند. در ضلع جنوبی گنبد خانه ,محراب آجر نفیسی وجود دارد.محراب به دارای قواره ایی مستطیل شکل بایک طاق نمای مقرنس آجری زیباست که طاق نمای محراب به شکل ۵ضلعی در دوطرف دارای ستون های آجری با سرستونهای آجری می باشد. سطوح محراب با طرحهای هندسی آجری ,قطعات گچبری وکتیبه های متعدد به خط کوفی تزئینی نمایی فرین شده است مسجد جامع برسیان دقیقا ۱۲/۱۲ متر است که اگر ارتفاع آن را بدونه گنبد در نظر بگیریم که آن هم ۱۲ متر است این مسجد مکعبی شکل  می باشد .داخل مسجد به سمت جنوب یک محراب بسیار زیبا وجود دارد که ۴متر از ۱۲ متر مسجد را در بر گرفته است وارتفاع محراب هم ۱۱ متر است دور محراب داخل کادری۳۰ سانتی که کلماتی به خط کوفی نوشته شده است وبعد از این کادر ,به طرف داخل محراب کادری دیگر است که نقش ونگارهای در آن حک شده است ودر داخل خود محراب قوس های وجود دارد که دارای شکل خاصی می باشد محراب مسجد از نمونه های جالب هنر آجرتراشی و گچبری عصر سلجوقی است . کتیبه های اطراف آن روی زمینه تزیینی گچی و گل و بوته دار و به خط کوفی برجسته آجری است که تاریخ محراب به سال ۴۹۸ بر می گردد. محراب آن انصافا کم از محراب مشهور الجایتو در مسجد جامع اصفهان نیست. گچبری ها و کنده کاریهای روی آجر و ظرافت آنها غوغایی است. مگر می شود جز ایمان خلوص و ذوق سرشار، خالق این همه عظمت باشد. در سمت راست محراب یک جمله که به خط عربی نوشته شده است از ۱۲ سطر می باشد که در اولین سطر آن کلمه لااله الا الله  نوشته شده است که باز هم این رمزی است از رمزها . چرا۱۲ سطر؟ پس یعنی ۴=۳÷12 .در سمت چپ وراست این مسجد دارای۳ تورفتگی  می باشد که تورفتگی وسط دارای پنجره می باشد که این پنجره ۱ متر در۲/۵۰ می باشد در سوک های این مسجد دارای پایه های ظریف کوچکی می باشد که نشان دهنده زیبایی خاص این بنا می باشددر روبروی درب ورودی یک پنجره بزرگ قوسی شکل وجود دارد که به صورت خانه زنبوری درست شده است وراه پله ای هم برای رفتن به روی این پنجره وجود دارد که از شش پله به وجودآمده است.در کنار محراب در هر دوطرف که یک طرف درب ورودی است طرف دیگر هم به این سبک می باشد یعنی جای درب وجود دارد وبالای آن هم دو فرورفتگی در زیرٍِ هم وجود دارد  یعنی در اصل سه فرورفتگی در بالای یک دیگر وجود دارد که فکرمی کنم آن طرف محراب هم درب دیگری بوده است چون نشان می دهد آجرچینی آن فرق می کند. در گوشه بالای گنبد چهار تو گوشه ای وجود دارد ودر هر سمت مسجد در گنبد یک تو رفتگی وجود دارد که هر یک از این تو رفتگی ها از سه تو رفتگی درست شده است که در مسجد هم از اعدد ۳زیاد استفاده شده است حتی متراژ مسجد هم از اعداد ۳ استفاده شده است چون۴=۳÷12  دقیقآ همانطوری که کناره محراب است روبری محراب که پنجره ای کندویی شکل است هم در کناراش همین امر اتفاق افتاده است یعنی از سه قسمت زیر هم تزئین شده است منهای محراب که بجایش پنجره است.در بالای گنبد دو سوراخ که از درب ورودی سمت چپ وراست مسجد میشود وجود دارد  که برای ورود هوا می باشد.گنبد از داخل از ۸بند درست شده است که کل گنبد را به هم وصل می کند. در کناره های گنبد ۴فرورفتگی که گفته شد این فرورفتگی ها از سه فرورفتگی داخلی به وجود آمده است که باز هم ۴=۳÷12 پس یعنی عداد ۳ و۴ و۱۲ برایشان مهم بوده است. قسمت بالای گنبد قبلآ ریخته شده است دقیقآ سال اش را ننوشته اند ولی نوشته شده است بعدآ مرمت شده است برای اثبات این نوشته از دو روش استفاده کرده ام یک از داخل مسجد که نگاه می کنی دوتیکه ای بودن اش پیدا است یعنی قسمت وسط گنبد پیداست که تازه درست شده است واز بیرون مسجد که به گنبد نگاه می کنی پیداست که بالای گنبد را گچ ریخته اند وحتی دقیقآ رنگ وقیافه آجرها تغییر پیدا کرده است.

مَسْجِد ،برْسیان‌،  یکى‌ از آثار برجسته معماری‌ عصر سلجوقى‌ و نشان‌دهنده سیر تحول‌ معماری‌ مسجد در ایران است‌.

از برسیان‌ به‌ عنوان‌ یکى‌ از قراء معظم‌ «بَرا آن‌» یاد کرده‌اند. به‌ گفته حمدالله‌ مستوفى‌ اینگونه‌ قراء را با «کمابیش‌ هزارخانه‌ و…» در دیگر ولایات‌ شهر مى‌خوانند (ص‌ 55 -56). برسیان‌ در دوره صفویه‌ به‌ سبب‌ آبادانى‌ و خرمى‌ محل‌ تفرج‌ پادشاهان‌ این‌ سلسله‌ بود ه است در حال‌ حاضر مسجد برسیان‌ بر پهنه‌ای‌ به‌ وسعت‌ تقریبى‌ 68 ئ ۵۳ متر گسترده‌ شده‌، و شامل‌ِ مجموعه‌ای‌ است‌ از گنبدخانه مسجد عصر سلجوقى‌ و منار واقع‌ بر گوشه جنوب‌ غربى‌ آن‌ و نیز صحنى‌ واقع‌ در بخش‌ شمالى‌ آن‌ که‌ بقایای‌ آثاری‌ از معماری‌ عصر صفوی‌ را بر ۴ جانب‌ خود دارد. یک‌ کاروانسرای‌ صفوی‌ نیز به‌ ابعاد ۴۰ ئ ۵/۵۱ متر در کنار مسجد قرار گرفته‌است.‌                                                               

در میان‌ کتیبه‌های‌ متعدد موجود در این‌ مجموعه‌ چند تاریخ‌ مختلف‌ از دوران‌سلجوقى‌ تا صفوی‌ به‌چشم‌ مى‌ خورد: در بخش‌پایانى‌ کتیبه‌ای‌ به‌ خط کوفى‌ بر فراز مناره‌ که‌ حاوی‌ بخشى‌ از آیه ۷۷ سوره حج‌ (22) است‌، قرار دارد یعنى‌ رمضان‌ 28[5]، در بخش‌ پایانى‌ کتیبه‌ای‌ است‌ حاوی‌ آیه ۱۸ سوره توبه‌ (9) به‌ خط کوفى‌ که‌ در قاب‌ اصلى‌ محراب‌ جای‌ دارد. با اینکه‌ در این‌ کتیبه‌ به‌ صراحت‌ تنها از «ساخته‌ شدن‌ محراب‌ و تاریخ‌ فراغ‌ از آن‌» در این‌ سال‌ یاد شده‌ است‌، تقریباً تمامى‌ محققان‌ این‌ نوشته‌ را کتیبه احداث‌ بنای‌ گنبد خانه‌ دانسته‌اند. لایهگچى‌ که‌ سالها بخش‌آخر این‌کتیبه‌ را پوشانیده‌ بود،آسیب‌ جدی‌ به‌ رقم‌ صدگان‌ آن‌ وارد آورده‌ است‌. یدا گدار که‌ اولین‌ بار این‌ متن‌ را در آغاز دهه ۱۹۳۰م‌ قرائت‌ نموده‌، آن‌ را براساس‌ آثار بازمانده‌، ۲۸[۵]ق‌ تشخیص‌ داد (اما هنرفر در ۱۳۳۸ش‌، احتمالاً به‌ علت‌ تخریب‌ بیشتر این‌ کتیبه‌ در آن‌ زمان‌، تنها رقم‌ یکان‌ (ثمان‌…) را از این‌ تاریخ‌ بازشناخت‌ و پس‌ از آن‌ نیز ۴۹۸ق‌ را برای‌ آن‌ فرض‌ نمود و کتیبه‌ را براساس‌ این‌ تاریخ‌ مفروض‌ بازسازی‌ کرد سومین‌ تاریخ‌ در کتیبه‌ای‌ است‌ بر لوحى‌ گچى‌ که‌ بر دیوار سمت‌ قبله‌ و در غرب‌ محراب‌ نصب‌ شده‌ است‌. این‌ کتیبه آسیب‌ دیده ۱۲ خطى‌ از یک‌ سو اشاره‌ به‌ تجدید صحن‌ مسجد دارد و تاریخ‌ ربیع‌الاول‌ 95[؟] و ۱۲ جمادی‌الاول‌ 95[؟] که‌ هر دو در بخش‌ صدگان‌ آسیب‌ دیده‌ است‌، بر آن‌ مشاهده‌ مى‌شود و احتمالاً مربوط به‌ شروع‌ و پایان‌ این‌ فعالیتها بوده‌ است‌. از سوی‌ دیگر در این‌ کتیبه‌ به‌ مادر دو برادر صاحب‌ منصب‌ که‌ از دو پدر بوده‌اند – و شاید به‌ همراه‌ مادر، بانى‌ این‌ تحولات‌ به‌ شمار مى‌آمده‌اند – به‌ نامهای‌ جمال‌الدین‌ محمد بن‌ نجم‌ الدین‌ محمود بن‌ [؟]، و نیز [؟] الدین‌ محمد بن‌ کمال‌الدین‌ [؟] اشاره‌ شده‌ است‌.این‌ کتیبه‌ احتمالاً در حدود سده ۸ق‌/14م‌ نگاشته‌ شده‌ است‌.

متأخرترین‌ تاریخ‌ در این‌ مسجد کتیبه‌ای‌ از کاشى‌ به‌ خط ثلث‌ بر پیشانى‌ ایوان‌ جنوبى‌ صحنى‌ است‌ که‌ در دوران‌ صفویه‌ و همزمان‌ با تحولات‌ عمده‌ در آن‌ بنا شد. این‌ کتیبه‌ که‌ بخش‌ اعظم‌ آن‌ از میان‌ رفته‌ است‌، تا ۱۳۱۴ش‌ نام‌ شاه‌ طهماسب‌ صفوی‌، و بانى‌ ایوان‌، خواجه‌ نظام‌الدین‌ احمد بن‌ خواجه‌ عبدالقادر بن‌ شیخ‌ [؟]، و نیز نام‌ کاشى‌ تراش‌ هنرمند دست‌اندر کار تزیین‌ آن‌، سید مهدی‌ بن‌ سید زین‌العابدین‌ کاشى‌ تراش‌ الحسنى‌ را در خود داشته‌ است‌. از سوی‌ دیگر در یکى‌ از الواح‌ تزیینى‌ کاشى‌ که‌ بر دیوار جانبى‌ همین‌ ایوان‌ قرار داشته‌ است‌ و امروزه‌ اثری‌ از آن‌ نیست‌، نام‌ خواجه‌ نظام‌الدین‌ احمد بن‌ عبدالقادر ال […]ی‌ – احتمالاً همان‌ بانى‌ ایوان‌ که‌ در کتیبه اصلى‌ از او یاد شده‌ – نوشته‌ شده‌ بوده‌ است‌ .تحقیقات‌ درباره این‌ مسجد از دهه ۱۹۳۰م‌ آغاز شد. از میان‌ متقدمان‌ گدار و سواژه‌ دو نظریه مختلف‌ درباره سیر تحول‌ معماری‌ آن‌ ارائه‌کرده‌اند. هردو با استناد به‌کتیبه محراب‌ و بدون‌ در نظر گرفتن‌ اینکه‌ در متن‌ کتیبه‌ تنها سخن‌ از ساخت‌ محراب‌ است‌ و نه‌ مسجد، احداث‌ گنبدخانه‌ را ۲۸[۵]ق‌ یعنى‌ 37 سال‌ پس‌ از ساختمان‌ مناره‌ دانسته‌اند. آندره‌ گدار این‌ بنا را، مسجدی‌ ایرانى‌ از نوع‌ چهار طاقى‌، بنایى‌ منفرد، و سرآغاز دگرگونیهای‌ بعدی‌ مسجد دانسته‌ است‌, اما سواژه‌ بنای‌ مناره‌ و گنبدخانه‌ را از جمله‌ الحاقاتى‌ مى‌داند که‌ در دوره سلجوقى‌، یکى‌ پس‌ از دیگری‌، در بخش‌ شبستان‌ مسجد قدیمى‌تری‌ که‌ صحن‌ آن‌ در جای‌ همین‌ صحن‌ مسجد امروزی‌ قرار داشته‌، بنا شده‌ است‌ .اسمیث‌ که‌ میان‌ سالهای‌ 1934 و ۱۹۳۶م‌ به‌ بررسى‌ و مطالعه این‌ بنا پرداخت‌ و سپس‌ تک ‌نگاری‌ دقیقى‌ از این‌ مسجد ارائه‌ کرد، در آغاز نظریه گدار را پذیرفت‌ و گنبد خانه‌ را بنایى‌ منفرد در کنار مناره‌،و مسجدی‌ دانست‌ که‌ در میان‌فضایى‌سرباز محصور در دیواری‌ قرار داشته‌ است‌,اما پس‌ از چندی‌ با توجه‌ به‌ شواهد معماری‌ و نیز کتیبه مربوط به‌ تعمیر مسجد که‌ سواژه‌ متن‌ آن‌ را قرائت‌ کرده‌ بود،با او هم‌ نظر شد.بلر نیز، همسو با نظریه سواژه‌، و با توجه‌ به‌متن‌ آیه ۷۷ سوره حج‌ (22) در کتیبه مناره‌، مسجد برسیان‌

بر این‌ باور است‌ که‌ مناره‌ مى‌بایست‌ در کنار مسجدی‌ کهن‌ که‌ احتمالاً متعلق‌ به‌ سده ۴ق‌ بوده‌ است‌، بنا شده‌ باشد و به‌ عقیده وی‌ در مرحله‌ای‌ دیگر، در ۵۲۸ ق‌ گنبد خانه‌ را به‌ این‌ مجموعه‌ افزوده‌اند .

دقت‌ در ساختار معماری‌ مسجد، مناره‌ و کتیبه‌های‌ موجود در این‌ مجموعه‌ به‌ روشن‌ تر شدن‌ سیر تحول‌ تاریخى‌ آن‌ کمک‌ مى‌کند. هر چند شواهد معماری‌ حاکى‌ از آن‌ است‌ که‌ مناره‌ پیش‌ از گنبد خانه‌ ساخته‌ شده‌، اما هیچ‌ دلیلى‌ بر اینکه‌ این‌ بنا ۳۷ سال‌ پس‌ از آن‌، و همزمان‌ با اتمام‌ محراب‌ احداث‌ شده‌ باشد، وجود ندارد. شواهد معماری‌ در داخل‌ گنبدخانه‌ نشان‌ از عدم‌ تکمیل‌ تزیینات‌ بنا دارد و گویای‌ آن‌ است‌ که‌ کار ساختمان‌ دوران‌ رکود و توقفى‌ را پشت‌ سر گذاشته‌ است‌؛ در حالى‌ که‌ تنها تزیینات‌ محراب‌ تقریباً به‌ طور کامل‌ انجام‌ شده‌ است‌.

تاریخ‌ 28[5]ق‌ که‌ در انتهای‌ کتیبه قرآنى‌ آن‌ قرار دارد، بیانگر آغاز دوباره عملیات‌ ساختمان‌ و تکمیل‌ محراب‌ آن‌ است‌, ساختمانى‌ که‌ احتمالاً همزمان‌ با ساخت‌ مناره‌ یا کمى‌ پس‌ از آن‌، در اواخر سده ۵ ق‌، و در پى‌ تحولاتى‌ که‌ در بخش‌ مقصوره مساجد کهن‌ ایران‌ صورت‌ مى‌گرفته‌، احداث‌ شده‌ است‌. میان‌ جمادی‌الثانى‌ 479 و ذیحجه ۴۸۰ در زمان‌ ملکشاه‌ سلجوقى‌ و به‌ دستور نظام‌الملک‌ وزیر او تغییر شگرفى‌ در بخش‌ مقصوره مسجد جامع‌ پایتخت‌ سلجوقیان‌ در اصفهان‌ رخ‌ داد و نقشه قدیم‌ مسجد در قسمت‌ جنوبى‌ آن‌ با حذف‌ 24 ستون‌ و احداث‌ مقصوره‌ای‌ عظیم‌ تغییر شکل‌ یافت‌. سبک‌ نوین‌ ابداعى‌ در مقصوره نظام‌الملک‌ الهام‌ بخش‌ معماری‌ مساجد و یکى‌ از وجوه‌ مشخصه مساجد دوره سلجوقى‌ شد. پس‌ از آن‌ نقشه مساجد کهن‌ در بخش‌ مقصوره‌ تغییر یافت‌ و چنین‌ گنبدخانه‌ای‌ را در خود جای‌ داد و مساجد نوساز نیز با این‌ نوع‌ مقصوره‌ بنا شدند .

ساختار معماری‌ گنبدخانه تاج‌الملک‌ در اصفهان‌ تشابه‌ بسیار با بنای‌ مقصوره مسجد برسیان‌ دارد. بدین‌ترتیب‌ و به‌ احتمال‌ قریب‌ به‌ یقین‌ احداث‌ مناره‌ در ۴۹۱ق‌ و سپس‌ بنای‌ مقصوره متصل‌ به‌ آن‌ – همزمان‌ یا کمى‌ پس‌ از این‌ تاریخ‌ – به‌ تقلید از گنبد تاج‌الملک‌، از جمله‌ تغییراتى‌ است‌ که‌ در بخش‌ شبستان‌ مسجد کهن‌ برسیان‌ صورت‌ گرفته‌ است‌. به‌ دلیلهایى‌ نامعلوم‌ عملیات‌ ساختمان‌ متوقف‌ گردید و سپس‌ در ۵۲۸ق‌ محراب‌ تزیین‌ شد، اما این‌ فعالیتها ناتمام‌ باقى‌ ماند. در دوران‌ پس‌ از مغول‌ مسجد و صحن‌ آن‌ دوباره‌ تعمیر شد، اما مقصوره آن‌ دست‌ نخورده‌ باقى‌ ماند. در زمان‌ شاه‌ طهماسب‌ صفوی‌ با احداث‌ ایوان‌ تغییراتى‌ در تزیینات‌ صحن‌ مسجد صورت‌ گرفت‌، ولى‌ مقصوره‌ همچنان‌ در حالت‌ نیمه‌ تمام‌ خود باقى‌ ماند و پس‌ از آن‌ نیز هرگز به‌ پایان‌ نرسید. در سال ۱۳۴۳ش‌، انجمن‌ آثار ملى‌ اعتباری‌ برای‌ تعمیر آثار تاریخى‌ خارج‌ شهر اصفهان‌ اختصاص‌ داد و بدین‌ترتیب‌ مسجد برسیان‌ به‌ وسیله اداره باستان‌شناسى‌ اصفهان‌ تعمیر شد (سازمان‌ ملى‌ حفاظت‌ آثار باستانى‌ با همکاری‌ «مؤسسه ایتالیایى‌ خاورمیانه‌ و خاوردور۱» میان‌ سالهای‌ 1351 و ۱۳۵۷ش‌/1972 و ۱۹۷۸م‌ به‌ بررسى‌ و نقشه‌برداری‌ و مرمت‌ ‌ مسجدجامع برسیان پرداخت‌ . مقصوره مسجد برسیان‌ بر سطحى‌ مربع‌ با اضلاع‌ داخلى‌ 32/10 تا ۴۸/۱۰ متر و با ارتفاع‌ حدود ۳۰/۱۸ متر ساخته‌ شده‌ است‌. این‌ بنا در مقطع‌ عمودی‌ از ۳ بخش‌ منطقه مربع‌ شکل‌ پایه بنا (۴ دیوار به‌ پهنای‌ حدود ۲ متر و ارتفاع‌ داخلى‌ 90/6 و خارجى‌ 10 متر)، منطقه کثیرالاضلاع‌ انتقالى‌ میان‌ مربع‌ پایه‌ و دایره گنبد (ارتفاع‌ داخلى‌ 33/5 و خارجى‌ 60/1 متر)، و پوشش‌ گنبدی‌ (ارتفاع‌ داخلى‌ 70/5 و خارجى‌ 70/6 متر) تشکیل‌ شده‌ است‌. سوی‌ قبله‌ در این‌ بنا با اشتباه‌ 23 و ۲۰ محاسبه‌ شده‌ است‌ (نک: اسمیث‌، «مناره‌»، ۱۳ ، نقشه‌های‌ 1 و .(۲ مصالح‌ اصلى‌ ساختمان‌ِ مقصوره‌ را آجرهایى‌ در ابعاد ۲۴ ئ ۲۴ ئ ۵/۵ الى‌ 6 سانتى‌متر تشکیل‌ مى‌دهد. تزیینات‌ هندسى‌ و نوشتاری‌ و نیز گیاهى‌ بنا با قطعه‌های‌ تراشیده آجر و نیز با گچ‌بری‌ شکل‌ گرفته‌ است‌. دهانه‌های‌ سه‌گانه‌ای‌ بر هر یک‌ از دیوارهای‌ شمالى‌، شرقى‌ و غربى‌ رفت‌ و آمد به‌ داخل‌ مقصوره‌ را در گذشته‌ میسر مى‌ساخته‌ است‌. ورودی‌ اصلى‌ با دهانه بزرگ‌تر در وسط دیوار شمالى‌ و ورودیهای‌ جانبى‌ با دهانه کوچک‌تر در دو طرف‌ آن‌ که‌ با ترتیب‌ رو به‌ روی‌ محراب‌ و دو درگاه‌ جانبى‌ آن‌ بر دیوار جنوبى‌ قرار گرفته‌اند، با ایجاد تقارنى‌ خاص‌، بر اهمیت‌ این‌ دو دیوار واقع‌ بر جهات‌ اصلى‌ مقصوره‌ مى‌افزایند. برابری‌ عرض‌ دهانه اصلى‌ در میان‌ دیوار شمالى‌ با عرض‌ کلى‌ محراب‌، و نیز برابری‌ عرض‌ دهانه‌های‌ کوچک‌تر جانبى‌ این‌ دو دیوار با عرض‌ درگاه‌ میانى‌ در دیوارهای‌ شرقى‌ و غربى‌ ترتیبى‌ متناوب‌ و معکوس‌، ولى‌ هماهنگ‌ با سازه‌ها و فضاهای‌ باز ایجاد مى‌نماید. بدین‌ترتیب‌، توانمندی‌ معماران‌ گذشته‌ در برقراری‌ توازن‌ در بنا، با تأکید بر جهات‌ و عناصر اصلى‌ مقصوره‌، هر چه‌ بیشتر نمایان‌ مى‌گردد .

تغییرات‌ِ وارد شده‌ در طى‌ قرون‌ متوالى‌ بر گرداگرد مقصوره‌، نماهای‌ خارجى‌ آن‌ را نیز دستخوش‌ تغییراتى‌ نموده‌ است‌. احداث‌ ایوان‌ جنوبى‌ مسجد در دوره صفوی‌ بیشترین‌ آسیب‌ را به‌ جبهه اصلى‌ بنا در سمت‌ شمال‌ آن‌ وارد آورده‌، و آن‌ را از انظار پنهان‌ کرده‌ است‌. در چارچوب‌ فعالیتهای‌ پژوهشى‌ و مرمتى‌ که‌ در دهه ۱۳۵۰ش‌ در مسجد صورت‌ گرفت‌، دو طاق‌نمای‌ تزیینى‌ سلجوقى‌ با کتیبه‌هایى‌ از آجر به‌ خط کوفى‌ ساده‌ (والحمدالله‌ / و لا اله‌ الا الله‌) بر قسمت‌ پایین‌ نمای‌ خارجى‌ دیوار شمالى‌ مقصوره‌ آشکار شد و ویژگى‌ نمای‌ اصلى‌ ورودی‌ مقصوره‌ را در زمان‌ احداث‌ آن‌ نمایان‌ ساخت‌.

منطقه انتقالى‌ گنبدخانه مسجد جامع برسیان‌ متشکل‌ از دو طبقه ۸ ضلعى‌ و ۱۶ ضلعى‌ است‌ که‌ با استفاده‌ از عناصر قوسى‌ و از طریق‌ گوشه‌سازی‌ از نوع‌ سه کنج‌ سه‌ بخشى‌ در طبقه اول‌ و سکنجهای‌ ساده‌ در طبقه دوم‌، امکان‌ تبدیل‌ زمینه مربع‌ را به‌ دایره‌ برای‌ اجرای‌ نهایى‌ پوشش‌ گنبد فراهم‌ آورده‌ است‌ .معمار مقصوره برسیان‌ در ادامه سنت‌ کهن‌ معماری‌ ایران‌ پیش‌ از اسلام‌ برای‌ قرار دادن‌ گنبد بر فراز بنای‌ چهارگوش‌، تحولات‌ عمده این‌ دستاورد را که‌ 11 سال‌ پیش‌ از آن‌ با ایجاد دو طبقه متمایز اولین‌بار در مقصوره نظام‌الملک‌ در مسجد جامع‌ اصفهان‌ تجربه‌ شده‌ بود، پى‌ گرفته‌ ، و گنبدی‌ با ۸ تویزه‌ و با قوسى‌ از نوع‌ چهار کمانه سه‌ مرکزی‌ بنا کرده‌ است‌.

عناصر قوسى‌ به‌عنوان‌ طاقهای‌باربر از نوع‌جناغى‌ چهار کمانه سه‌ مرکزی‌، و طاق‌نماهای‌ تزیینى‌ از همین‌ نوع‌ است. تصویرهای‌ به‌ همراه‌ طاق‌نماهایى‌ از نوع‌ کلیل‌، سطوح‌ بنا در دو بخش‌ مربع‌ پایه‌ و منطقه کثیرالاضلاع‌ انتقالى‌ را پوشانیده‌، و ترکیب‌ موزونى‌ بر سراسر بلندای‌ مقصوره‌ به‌ وجود آورده‌ است‌. محراب‌ این‌ مسجد که‌ از نمونه‌های‌ شایان‌ توجه‌ محرابهای‌ سلجوقى‌ است‌، یکى‌ از نخستین‌ نمونه‌های‌ شناخته‌ شده تزیینات‌ مقرنس‌ آجری‌ در محرابهاست‌. محراب‌ برسیان‌ بر نقشه نیم‌ دوازده‌ ضلعى‌ بنا شده‌، و پهنه یگانه‌ طاق‌نمای‌ آن‌ که‌ بر دو ستون‌ توکار استوار است‌، به‌وسیله ۳ ردیف‌ طاس‌، مزین‌ شده‌ است‌. با دو قاب‌ بزرگ‌ تزیینى‌ که‌ این‌ طاق‌نما را در بر گرفته‌ است‌، این‌ محراب‌ در ساختار کلى‌ آن‌ طولى‌ برابر نیم‌ طول‌ دیوار جنوبى‌ را به‌ خود اختصاص‌ داده‌، و عناصر دیگر این‌ دیوار و دیوارهای‌ دیگر مقصوره‌ را تحت‌الشعاع‌ قرار داده‌ است‌. اختصاص‌ بخش‌ اعظم‌ دیوار جنوبى‌ به‌ محرابى‌ بزرگ‌ در راستای‌ تحول‌ معماری‌ مساجد در دوره سلجوقى‌ قرار دارد. در مساجد این‌ دوره‌ به‌ تناسب‌ فضای‌ بزرگى‌ که‌ به‌ مقصوره‌ها اختصاص‌ یافته‌، محراب‌ آنها نیز از ابعاد بزرگ‌ تری‌ نسبت‌ به‌ محراب‌ مقصوره‌های‌پیشین‌ برخوردار شده‌است‌. بجز مقرنس‌ – که‌ تزیین‌ اصلى‌ محراب‌ مسجد برسیان‌ را تشکیل‌ مى‌دهد – این‌ محراب‌ با آجرکاری‌، گچ‌بری‌ و تزیینات‌ نوشتاری‌، هندسى‌ و گیاهى‌ نیز مزین‌ شده‌ است‌. کتیبه اصلى‌ محراب‌ واقع‌ در قاب‌ بزرگ‌ آن‌، به‌ خط کوفى‌ آجری‌ بر زمینه تزیینات‌ نیمه‌ تمام‌ گچ‌بری‌ گل‌ و بوته‌ است‌. یک‌ نوار باریک‌ آجری‌ که‌ با خط کوفى‌ در کناره داخلى‌ قاب‌ دوم‌ محراب‌ شکل‌ گرفته‌ است‌، آیات‌ 1 تا ۸ سوره مؤمنون‌ (23) را در بر مى‌گیرد. بر پهنه قاب‌ دوم‌ محراب‌ زنجیره‌های‌ درهم‌ تنیده آجری‌ ردیفى‌ از ستاره‌های‌ چند پر به‌ وجود آورده‌اند. سطح‌ داخلى‌ آنها، هر چند نیمه‌ تمام‌، با نقش‌ مایه‌های‌ گیاهى‌ و نوشته‌های‌ به‌ خط ثلث‌ و کوفى‌ گچ‌بری‌ شده‌ که‌ حاوی‌ اسماءالله‌ چون‌ «یا حنان‌»، «یا منان‌»، «یا سبحان‌»، «یا الله‌» و «یا دیان‌» است‌. 6 طاس‌ ردیف‌ میانى‌ مقرنس‌ به‌ ترتیب‌ حاوی‌ جملات‌ «الملک‌لله‌»، «العظمهلله‌»، «القدرهلله‌»، «القوهلله‌»، «المنهلله‌» و «العزهلله‌» است‌ (هنرفر، گنجینه‌، ۱۷۷). بر لوح‌ وسط از الواح‌ شش‌گانه واقع‌ در نیمه پایین‌ طاق‌ محراب‌ و بر پهنه قوس‌ تزیینى‌ سه‌ بخشى‌ آن‌، سوره اخلاص‌ (112) به‌ همراه‌ جملات‌ «لااله‌ الا الله‌»، «محمد رسول‌الله‌»، «لیس‌ کمثله‌ شى‌ء»، «و هو السمیع‌ البصیر» به‌ خط کوفى‌ بنایى‌ نوشته‌ شده‌ است‌ (شیخ‌الحکمایى‌). تزیین‌ لچکیهای‌ طاق‌نمای‌ محراب‌ با نام‌ «الله‌» و «محمد» به‌ خط کوفى‌ بنایى‌ با آجر اجرا شده‌ است‌. این‌ نمونه‌ یکى‌ از نخستین‌ نمونه‌های‌ شناخته‌ شده‌ از این‌ نوع‌ خط به‌ شمار مى‌آید که‌ پس‌ از آن‌ و تا به‌ امروز بسیار رایج‌ بوده‌، و مورد استفاده‌ قرار گرفته‌ است‌.

بجز تزیینات‌ نوشتاری‌ محراب‌ کتیبه‌های‌ دیگری‌ نیز قسمتهای‌ مختلف‌ مسجد را آراسته‌ است‌. روبه‌روی‌ محراب‌ و بر درون‌سوی‌ طاق‌ درگاه‌ِ ورودی‌ِ اصلى‌ِ مقصوره‌ کتیبه‌ای‌ آجری‌ به‌ خط کوفى‌ قرار دارد که‌ آیه‌های‌ 14 و ۱۵ سوره مؤمن‌ (40)، بر آن‌ نقش‌ بسته‌ است‌ (. این‌ کتیبه‌ دورتادور یک‌ نوار مرکزی‌ شامل‌ تزیینات‌ آجری‌ هندسى‌، همانند آنچه‌ بر فراز مناره این‌ مسجد مشاهده‌ مى‌شود و یک‌ آرایه شبه‌ کوفى‌ بنایى‌ زنجیره‌ای‌ را القاء مى‌کند، چرخیده‌ است‌. امروزه‌ نیمى‌ از یک‌ کتیبه‌ به‌ خط کوفى‌ ساده‌ از آجر – که‌ در گذشته‌ به‌ دور قاعده گنبد مى‌گشته‌ – آغاز سوره فتح‌ (48) را تا جایى‌ که‌ اینک‌ مشخص‌ نیست‌، در بر دارد. تزیینات‌ مقصوره‌ در زمان‌ ساخت‌ و پس‌ از آن‌ هر چند پایان‌ نیافت‌، لیکن‌ تا بدانجا پیش‌ رفت‌ که‌ جایگاه‌ برخى‌ از آنها مشخص‌ گردد. بدین‌ترتیب‌ در داخل‌ مقصوره‌ بر هر یک‌ از دو درگاه‌ جانبى‌ دیوارهای‌ شمالى‌ و جنوبى‌ و نیز بر درگاه‌ میانى‌ هر یک‌ از دیوارهای‌ شرقى‌ و غربى‌، به‌ تقلید از الواح‌ کتیبه‌های‌ گنبد تاج‌الملک‌ در مسجد جامع‌ اصفهان‌، در مجموع‌ 6 لوح‌ برای‌ قرار دادن‌ کتیبه‌هایى‌ که‌ هرگز نوشته‌ نشد، جای‌ گرفته‌ است‌ .

در آثاری‌ که‌ از دوره صفوی‌ در صحن‌ این‌ مسجد باقى‌ است‌، بجز نوار اصلى‌ کتیبه‌ در ایوان‌ جنوبى‌ که‌ از آن‌ یاد شد، بقایای‌ طرح‌ کتیبه‌ای‌ دیده‌ مى‌شود که‌ در داخل‌ یک‌ شمسه‌ به‌ شکل‌ ستاره بزرگ‌ ده‌ پر بر وسط پهنه طاق‌نمای‌ تزیینى‌ فوقانى‌ دیوار جنوبى‌ ایوان‌ قرار دارد و کلمات‌ «…الشهیدکربلا و على‌ابن‌ …»برآن‌نقش‌بسته است.

بجز عناصر معماری‌، چون‌ عناصر قوسى‌ در طاقها و طاق‌نماها و مقرنسها و نیز کتیبه‌ها و نقش‌ مایه‌های‌ گیاهى‌ در تزیین‌ مقصوره سلجوقى‌ مسجد برسیان‌، تزیینات‌ هندسى‌ ناتمامى‌ نیز در این‌ بنا مشاهده‌ مى‌شود.

مناره مسجد جامع برسیان