اسفنداران – اصفهان – اصفهان
الف – اوضاع جغرافیایی و تاریخی منطقه
موقعیت جغرافیایی
«روستایی اسفنداران واقع در منطقه جرقویه در میان مدارهای ۱۶ً و° 31 تا ۲۸ً و° 32 عرض شمالی و °51 وً ۴۹تا° 53 طول شرقی از نصف النهار گرینویچ جای گرفته است. »
فاصله آن با مرکز استان یعنی اصفهان ۱۸۰کیلومتر و با مرکز بخش یعنی شهر حسن آباد ۵۰کیلومتر می باشد . از شمال غرب به اصفهان ٬از مغرب به شهرضا از شمال شرق به باتلاق گاوخونی واز جنوب به آباده٬ از جنوب شرقی به ندوشن یزد منتهی می شود.
چگونگی قرار گرفتن اسفنداران در تقسیمات کشوری
«تا قبل از تیموریان (۷۷۱ه ق)اسفنداران و جرقویه جنوبی پیرو استان فارس بود.بروزگار تیموریان در بخش بندی سرزمین گرکویه که تا پایان سده هفتم ه ق نیمه شمالی ان…..
ارسالی توسط :دوست عزیز جناب اقای محمد جواد طالبی
فصل دوم: پیشینه تاریخی
الف – اوضاع جغرافیایی و تاریخی منطقه
موقعیت جغرافیایی
«روستایی اسفنداران واقع در منطقه جرقویه در میان مدارهای ۱۶ً و° 31 تا ۲۸ً و° 32 عرض شمالی و °51 وً ۴۹تا° 53 طول شرقی از نصف النهار گرینویچ جای گرفته است. »
فاصله آن با مرکز استان یعنی اصفهان ۱۸۰کیلومتر و با مرکز بخش یعنی شهر حسن آباد ۵۰کیلومتر می باشد . از شمال غرب به اصفهان ٬از مغرب به شهرضا از شمال شرق به باتلاق گاوخونی واز جنوب به آباده٬ از جنوب شرقی به ندوشن یزد منتهی می شود.
چگونگی قرار گرفتن اسفنداران در تقسیمات کشوری
«تا قبل از تیموریان (۷۷۱ه ق)اسفنداران و جرقویه جنوبی پیرو استان فارس بود.بروزگار تیموریان در بخش بندی سرزمین گرکویه که تا پایان سده هفتم ه ق نیمه شمالی آن پیرو شهر پارپا در استان اصفهان و نیمه جنوبی آن پیرو استان پارس بود.دگرگونیهای پدیدآمده و نیمه جنوبی آن پیرو شهرستان کشمه (شهرضا) و استان اصفهان گردید…درباره پیوستگی جنوب گرکویه به کشمه در آن زمان گواه ما ٬ نوشته همد الله مستوفی جغرافیا نویس سده هشتم است که شهرک قولجان و شهرک های پیرامون آنرا یکی از بخشهای شهرستان کشمه (شهرضا)دانسته است. » از سال ۱۳۳۳ه ش جرقویه و دهستانهای آن به بخش پیرامون اصفهان پیوست و۱۱سال بعد یعنی ۱۳۴۴ دهستانهای بالا و پائین گرکویه به بخش جداگانه ای دگرگونی یافت و روستای محمد آباد پایگاه بخش نو بنیاد گردید . این روند تا سال ۱۳۶۹ ادامه داشت تا اینکه مرکز بخش از محمد آباد به نیک آباد منتقل گردید. سه سال بهد یعنی در سال ۱۳۷۲ بش گرکویه به دو بخش جرقویه که شامل دهستانهای پائین و میانی به پایگاهی نیک آباد و بخش سپید دشت که شامل دهستان حسن آباد و رامشه به پایگاهی حسن آباد تقسیم شد . ناخشنودی مردم منطقه و پی گیریهای صورت گرفته توسط مسئولین سبب گردید که نام سپید دشت به جرقویه علیا دگرگون شود.
پستی و بلندی:
رشته کوههایی که به طور پراکنده در منطقه وجود دارد مانند کلاه قاضی مربوط به دوران کوهزایی سیمیرین پسین می باشد . نزدیکترین کوه مرتفع به اسفنداران سیاه کوه می باشد که در الله آباد واقع شده است . روستای اسفنداران در منطقه کویری و هموار واقع شده است .
پستی و بلندیهاو نقاط سوق الجیسی اطراف روستا:
سیاه کوه:
این رشته کوه در جنوب سرزمین گرکویه و باختر دهستان رامشه جای گرفته و تا جنوب خاوری این دهستان پیوستگی دارد. بلند ترین جای آن سیاه کوه و در نزدیکی رامشه۲۸۰۸متر می باشد . پوشش گیاهی و جنگلی این رشته کوه گیاهان کوهی و درختانی چون انجیر و پسته کوهی است . جانوران این رشته کوه نیز همانند رشته کوه پیشین است و افزون بر آن در روزگاران گذشته و تا سالهای پیش از پیروزی انقلاب اسلامی گله های بزرگی از گورخر در آن دیده می شد و در گذشته یکی از شکارگاههای استان بوده است .
تو خونه منصور:
در بالای روستای اسفنداران در زمینهای تختی گودالی قرار دارد سر چشمه قنات کت سفید است.
قلعه دولت آباد:
بالاتر از قولجان قرار دارد که در قدیم دارای زمینهای زراعی بسیار بوده و اکنون قنات مخروبه آن وجود دارد.
قلعه ماهی:
فاصله آن تا قولجان ۴کیلو متر می باشد.
قلعه نیسنک:
۹کیلو متری اسفنداران است اکنون نیز دارای آب و زمین زراعی می باشد . در ضمن جاده سه گنبد کنار چشمه نیسنک می گذرد. که درست روبه روی چاه مزرعه مذکور قسمت شمال آن یک قبر قدیمی وجود دارد.
سه گنبد:
در قدیم نقش رباط را داشته و اکنون دارای آب و زمین زراعی می باشد و۱۸کیلومتری اسفنداران قرار دارد.
محمود شاه :
در مسیر قولجان کاروانسرای دیگری که پس از آن محمود شاه نامیده شده است در ۳۶کیلو متری اسفنداران و از آنجا به شهر ابرکوه و سرانجام به استانهای جنوب و جنوب خاوری می پیوست.
چشمه انجیر:
دارای آب شیرین و گواراست و در هفتصد متری چشمه آب ترشی جای دارد .
کوشک کوچک (کوچ کوچی):
امروزه از گروههای ساختمانی کوشک کوچک تنها جایگاه دیده بانی آن برجاست و بخش های دیگر آن با گذشت زمان ویران شده و سرانجام به گونه تپه هایی از شن وماسه در آمده است. درازاو پهنای کوشک کوچک۱۵*۱۵متر و بلندی آن نیز نزدیک به ۱۵متر می باشد. این مکان در ۲کیلومتری احمد آباد و۴کیلومتری اسفنداران می باشد.
باتلاق گاو خونی و نمکزار خارا:
این مرداب و نمکزارکه بر روی هم تنها دریاچه سرزمین گرکویه است در شمال خاوری این سرزمین و در باخته «ندوشن» در استان یزد و جنوب خاوری سرزمین رودشت جای دارد آغاز آن شمال خاوری گرکویه وپایان آن بیابانهای شمالی شهرستان ابرکوه در استان یزد می باشد و از دیدگاه زمین شناسی در گودال اصفهان – سیرجان قرار گرفته است . «پهنای این مرداب ۲۵ودرازای آن ۴۵کیلومتر است.آب مرداب در زمستانبیشتر است اما در تابستان چون آب زاینده رود در کار آبیاری روستاهای پیرامون بکار می رود اندازه آبهای رسیده نیز کمتر است ٬از گسترش مرداب کاسته می شود . در این مرداب به انگیزه شوری بیش از اندازه آب هیچگونه ماهی و شکار آبی دیده نمی شود ولی چراگاهها ونیزارهای آن جای زندگی جانورانی مانند آهو٬ گرگ٬ شغال٬ روباه و خرگوش و چندین گونه پرنده است٬و همچنین در سالهای پیش٬دسته هایی از پرندگان نام آور به نام فلامینگو از سرزمین سیبری به این مرداب کوچ کرده و در آنجا مندگار گردیده اند. این مرداب در ۱۵۰کیلومتری خاور شهرستان اصفهان قرار دارد .البته این مرداب در چند سال اخیر به علت کم آبی و قطع شدن آب زاینده رود خشکیده است . این مرداب در شمال شرقی اسفنداران قرار دارد .
قله کوه جنّی:
این قله کوه حدود ۷۰ کیلومتری اسفنداران می باشد به همین نام یک پیچ وجود دارد به نام گلو جنّی که از آن عبور می کنیم به کوه جنّی می رسیم.
گلو بادمی :
به خاطر داشتن درخت بادام به این نام معروف است.
کوه عیش:
دنباله آن به پشت کویر ابرکوه می رسد و۷۵کیلومتری اسفنداران می باشد.
تل سفید:
تپه هایی که در ۶۵ کیلومتری جنوب اسفنداران قرار دارد.
پوزه تنگ:
نرسیده به اُواُشتر قرار دارد که حدود۴۰ کیلو متراز اسفنداران فاصله دارد.
اُواُشتر:
آبگاهی است که چشمه ای دارد و قدیمی است و یک محوطه ای در نزدیکی چشمه وجود دارد که به آن گودی آُواُشتر می گویند و ۴۲ کیلومتری اسفنداران است.
قلّه گوش خری:
در نزدیکی محمود شاه قرار دارد.
اُوشُرشُری:
دارای یک چشمه است.
چشمه جارویی:
چشمه ای که نرسیده به تَل پلویی قرار دارد.
تَل پِلُویی:
یک تپه خاکیِ سفید رنگ است که به شکل پلو روی بشقاب است و سنگ مخروطی شکل بر روی آن قرار دارد.و۳۰ کیلومتربا اسفنداران فاصله دارد.
چاه زغالی:
قبلاً در اطراف آن زغال سوزانده می شد و اکنون در آن کشت وکار می شود.
تلچیا رضا خانی:
آبگاهی که در ۶۰ کیلو متری اسفنداران قرار دارد.
پوزه گُّری :
گُر به جایی گفته می شود که محل رفع خستگی است و چون نقطه محل خستگی انداختن مسافران بوده به آن پوزه گری گفته می شود و ۷۰ کیلو متر از اسفنداران فاصله دارد.
چاه قلی :
سه فرسنگ از اسفنداران فاصله دارد و دارای قلعه و قنات و کشت و زرع می باشد . به لحاظ داشتن باغ و سر سبزی مردم روستاهای نزدیک برای تفریح مخصوصاً روز ۱۳ فروردین به آنجا می روند. مالکیت آن به چند نفر حارث آبادی است.
تل حوض:
کوه بلندی است مقابل زرد چاه قلی که تل حوض نام دارد.
چاه جمال:
همان ویژگی های چاه قلی را دارد و در ۲۰ کیلو متری اسفنداران واقع شده است و مالکیت آن متعلق به رامشه ایها است .
قلعه زمان آباد:
این قلعه که در ۸ کیلو متری شمال اسفنداران قرار دارد و به فیض آباد نیز نزدیک بوده است .در زمانهای نه چندان دور (سه دهه پیش) دارای صحرا و آب و زمین کشاورزی و ۳ آسیاب آبی بوده است که آسیابهای آن در شبانه روز نزدیک به ۵۰ مَن بار خرد می کرده است . و هم اکنون جز خرابه های آن چیزی باقی نیست .
از مسیر اسفنداران به طرف ندوشن یزد که حرکت می کنیم به نقاط زیر برخورد می کنیم.
قلعه میر آباد:
دارای کشت و زرع و صحرا می باشد قلعه آن دارای حمام و برج بوده است که خراب شده است و اکنون کسی در آن سکونت ندارد. در ضمن یک آسیاب آبی داشته که آثار آن موجود است.
تخت سرخ:
بر گفته مردم جنوب گرکویه پیش از اسلام در ۴۰ کیلو متری خاور اسفنداران کنونی قرار دارد که در فصل بعد مفصل توضیح خواهیم داد.
رود خانه لاشوری:
ازکوههای جنوبی گرکویه خاوری سر چشمه می گیرد و پس از گذراز ایستگاه بار انداز و سه گنبد در جنوب خاوری اسفنداران و بیابانهای خاور حارث آباد ، سر انجام به مرداب گاو خونی می ریزد. این رود خانه در سالهای پر بارندگی تا پاسی از بهار از آب برخوردار است.فاصله این رودخانه تا اسفنداران ۱۲ کیلو متر و از معدن شن نیز می باشد.
تا سالهای ۱۳۴۵-۱۳۴۰شبیه بیشه ای بوده و دارای درختان تاغ و گز و قرنیا بوده است که بیشتر آن برای سوخت زمستانی بصورت زغال در آمد و صحرا تهی از این گونه درختان گردید.
رود خانه واز (باز):
در جاده ندوشن-اسفنداران در فاصله ۲۴کیلو متری واقع شده است .
تَل زرد:
تپه ای کوه مانند است که خاکی است .
بُورنِه چاه:
در فاصله ۶۰ کیلو متری اسفنداران قرار دارد.
چاه بُورنه:
گردنه ای است که چاهی دارد.
چاه گَراگِرد:
۷۰ کیلو متری اسفنداران قرار دارد.
چاه سرخ:
۷۵ کیلومتر تا اسفنداران فاصله دارد.
تذکر:چاههای که در بالا ذکر شد در مسیر اسفنداران-ندوشن قرار دارد واز آنها عشایر جهت آب آشامیدنی و آب دادن گوسفندانشان استفاده می کنند و کشت و زرع پیرامون آنها وجود دارد.
منبع:پایان نامه دانشگاهی جناب اقای عبدالرسول محمودی
