روستای قدس / میامی / سمنان

الف:شناسایی محیط جغرافیایی

۱- هویت روستای قدس:

    روستای قدس یکی از روستاهای بخش میامی ،شهرستان شاهرود در استان سمنان می باشد .مجموعا پنج روستای(قدس- ارمیان – جودانه- محمدآباد و کلاته اسد )را سرحد یا سرحدات می گویند.

صدها سال پیش مهاجرانی از قلعه های طالع زار ،کوگیر و ارمیان به همراه ساکنان بومی، با ساکن شدن در محل فعلی روستا ،بنیان اولیه این روستا را پایه گذاری کردند.این روستا در طول تاریخ خود دارای نام های متعددی بوده است که بر اساس سیر تاریخی این اسامی به ترتیب عبارتند از :سرایین(سرائیل)- اسرائیل – اسلامیه- اسلام آباد_قدس ،به همراه نام عمومی آن سرحد.             

یکی از اسامی مورد توجه همواره نام اسرائیل بوده است و این که این نام چگونه بر این روستا نهاده شد.در این خصوص نظریات مختلف است: مانند اشتباه ثبت احوال در نوشتن نام این روستا به نام اسرائیل در شناسنامه ها و……

اما بررسی ها تاریخی با توجه به اسناد و مدارک  اثبات می کند که نام اسرائیل از گذشته های دور حتی دهها سال قبل از تاسیس ادارات ثبت احوال در کشور و رسمی شدن شناسنامه  همواره برای این روستا به کار می رفته است.

همان طور که می دانیم ادارات ثبت احوال برای اولین بار در ایران در فاصله سال های ۱۳۰۳ الی ۱۳۱۲ هجری شمسی شکل گرفت و در سال های ۱۳۱۵و۱۳۱۶ مردم روستاها و شهرها صاحب شناسنامه و نیز مشخصات به صورت قانونی شدند(تاریخ کامل ایران – دکتر عبدالله رازی –آبان ۱۳۴۷ انتشارات اقبال- ص۶۸۳) ،مردم این روستا نیز در همین زمان به تدریج صاحب شناسنامه شدند. و نام این روستا هم در شناسنامه ها اسرائیل ثبت گردیده بود. بررسی و دقت در بعضی اسناد مکتوب تاریخی موجود در روستا حکایت از این واقعیت است که نام اسرائیل حتی دهها سال قبل از رسمی شدن شناسنامه مورد استفاده قرار می گرفته ،نمونه بارز آن سندی است مربوط به سال ۱۲۹۰ هجری شمسی(۱۳۳۰ قمری) که در این سند ضمن اشاره به وضعبت املاک روستا ،و خرید و فروش و گردش آب و…….. به طور صریح به نام روستای اسرائیل اشاره کرده و حتی از فردی به نام محمد علی اسرائیلی نام برده شده است.

نظریاتی که در مورد علت نام گذاری این روستا به اسرائیل  وجود دارد به این شرح می باشد:

۱- این روستا در مسیر راه سه ایل یا تلفیقی از سه ایل بوده است(ایل طالع زار ،ایل کوگیر وایل ارمیان)و این سه ایل روستای فعلی را بنیان نهادند. و در نتیجه آن را سه راه ایل یا سه ایل نامیدند و با گذشت زمان این اسامی در زبان محاوره مردم به سرائیل ((که ترکیبی از نام های سه راه ایل و سه ایل بود)) و در نهایت اسرائیل تغییر نام یافت.البته باید خاطر نشان ساخت که در حال حاضر نام سرائبن که شکل تغییر یافته سرائیل می باشد رایج بوده وگاها مردم روستا و روستاهای مجاور نام سرائین را به کار می برند.

۲- نظریه دوم که  کمتر از نظریات قبلی می شود به آن استناد کرد به این موضوع اشاره دارد که بنیان گذار این روستا و از موسسین روستای قدس فردی به نام اسرائیل بوده است که بر همین مبنا نام این فرد را برای این روستا انتخاب کرده و در دوره های بعد این روستا را به نام آن اسرائیل نامیده اند . در این زمینه سندی وجود دارد که در این سند از نحوه خرید و فروش آب های کشاورزی و گردش آب سخن به میان آمده است و جالب است که در این سند از فرد معروفی در این روستا به نام محمد علی اسرائیلی که در بالا بدان اشاره شد سخن به میان آمده است.ضمن این که در این سند تاریخی دقیقا نام قریه اسرائیل ذکر گردیده است.   (((شایان ذکر است که نام گذاری اغلب روستاها بر همین اساس بوده است مثلا:محمد آباد،که بنیان گذار این روستا نامش محمد بوده است . حسین آباد.عباس آباد، علی آباد، ابراهیم آباد و………..))).

 ۳- نظریه سوم : علت نام گذاری………

(((کلمه اسرائیل نامی است خاص به معنای بنده خدا ودر طول تاریخ ایران افراد مختلفی به این نام بوده اند به طور مثال در دوره سلجوقیان بنیان گذار این ساسله چند پسر داشت به نام های :موسی، ارسلان  ،میکائیل، یونس و اسرائیل"". بر گرفته از تاریخ ایران- دکتر عبدالله رازی – انتشارات اقبال – چاپ چهارم- صفحه ۱۹۵"")))

به هر حال  پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ۲۲ یهمن ۱۳۵۷ به رهبری امام خمینی ره نام این روستا همانند بعضی از اسامی شهر ها و روستاهای ایران تغییر یافته و مردم این روستا نام قدس را بر گزیدند.ضمنا تغییر نام این روستا مورد تصویب هیات وزیران در سال ۱۳۶۱ نیز قرار گرفت:

((‌تغییر نام روستای  اسرائیل از توابع بخش میامی شاهرود به  قدس
۱۳۶۱.۰۵.۱۳ – ۳۲۳۰۲ – ۱۳۶۱.۰۵.۱۹ – ۴۳۱
&‌تقسیمات کشوری و وظائف استانداران و فرمانداران
&‌وزارت کشور
‌هیأت وزیران در جلسه مورخ ۱۳۶۱.۵.۱۳ بنا به پیشنهاد شماره ۳۲۳۲.۵۳.۴۶۲۳ مورخ
۱۳۶۱.۴.۲۸ وزارت کشور و به استناد تبصره ۲ از ماده ۲ تقسیمات‌کشوری مصوب آبان ماه
۱۳۱۶ موافقت نمودند نام روستای اسرائیل از توابع بخش میامی شهرستان
شاهرود به ترتیب به نام ‌قدس تغییر یابد.‌      *میرحسین موسوی – نخست‌وزیر*                                              برگرفته از سایت:        http://rc.majlis.ir/fa/law/show/106535 
 

 2-موقعیت جغرافیایی- حدود و وسعت:

روستای قدس در قسمت شرق شهرستان شاهرود – از شمال به جاده ی اصلی شاهرود مشهد ،از جنوب به گوهستان های پراکنده مرکزی ،از شرق به روستای جودانه وشهر میامی و از سمت غرب به روستای ارمیان و شهرستان شاهرود ختم می شود . در قسمت جنوبی این روستا کوهستان پراکنده ای وجود دارد به عرض تقریبی ده کیلومتر که در ادامه به دشت پهناوری بر می خوریم که امتداد آن به کویر دامغان و طرود و بیارجمند میرسد . در همین محدوده است که گیاه معروف و با ارزش ((وشخ )) می روید.

وسعت جغرافیایی این روستا در حدود پانصد کیلومتر مربع می باشد.

در کتاب تاریخ قومس در خصوص این روستا چنین آمده است:

روستای اسرائیل جزو بلوک سرحدات مرکزی بخش میامی – شهرستان شاهرود و در ۱۸ کیلومتری جنوب غربی میامی – شش کیلومتری جنوب راه شوسه شاهرود به سبزوار – کوهستانی ،معتدل ، تامین آب از قنات مهم آن – محصولات :غلات ،میوه جات،- شغل زراعت ، گله داری و کرباس بافی((تاریخ قومس- تالیف عبدالرفیع حقیقت- انتشارات کومش- اردیبهشت ۱۳۷۰ – چاپخانه آذین صفحه ۲۵۹))

همچنین در کتاب گیتا شناسی ایران چنین آمده است:

اسرائیل(esrail)از روستاهای شهرستان شاهرود – استان سمنان در ۱۰۰ درجه ی شرق شاهرود – فاصله تا شاهرود ۵/۴۳ کیلومتر – ارتفاع روستا از دریا ۱۴۰۰ متر – معتدل – خشک- کوهستانی که در دامنه شمالی آن کوه شنجوان (سنجوان ) می باشد.((گیتاشناسی ایران – تالیف : عباس جعفری –جلد سوم- دایره المعارف جغرافیایی ایران))

۳-ناهمواری ها:

دو  ناهمواری متفاوت در محدوده جغرافیایی این روستا قابل بررسی است :منطقه نسبتا هموار در شمال و جنوب این روستا و ناحیه ی کوهستانی که قله های مهم در این محدوده و اطراف آن عبارتند از ::چندلک،قله قنات قله قنات ،قله باغ گو ،کوه سنجوان"sanjavan" یا شنجوان(۲۰۸۸متر)، کوه دزو،کوه ارمیان(۲۲۴۲متر) و کوه میامی یا کوه قبله (۲۶۹۲متر) دیده می شود.((گیتا شناسی ایران- عباس جعفری صفحات ۲۹۲ به بعد ))

در قسمت های غربی و جنوب این روستا رود موقتی و سیلابی وجود دارد به نام شاهرود خانه .

این رود در حوزه دشت کویر به طول ۶۰ کیلومترکه ریزابه ی آن به کال شور می باشد . ارتفاع سرچشمه آن ۱۷۰۰ متر- ارتفاع پرورشگاه آن ۱۰۰۰ متر – شیب متوسط ۲/۱ در صد – و مبدا سرچشمه آن از دامنه کوههای شوشخ،دوچیله و ارمیان می باشد.ریزشگاه این رود در ۳۰ کیلومتری باختر روستای حسین آباد در ۷۴ کیلومتری شمال شرقی شاهرود قرار دارد. ((گیتا شناسی ایران- صفحات ۲۹۲ الی ۵۲۲))

۴- اقلیم آب و هوا:

روستا در منطقه بیابانی و نیمه بیابانی قرار داشته که دارای تابستلن های گرم و خشک و زمستان های سرد. میانگین بارش ۱۵۰- ۱۰۰ میلیمتر در سال بوده که بیشترین میزان بارش در ماههای بهمن و فروردین می باشد.

در زمستان نزولات جوب به صورت برف بوده و در فصل بهار گاه به صورت باران های شدید توام با سیلاب و تگرگ می باشد و گاه باعث خسارات به محصولات و باغات می شود.

به هرحال ، وابستگی به تنها منبع تامین کننده آب کشاورزی و آشامیدنی یعنی قنات و نیز نیز خشک شدن یا کاهش شدید آب خروجی اکثریت قنوات که بر اثر کمبود بارندگی و نیز وجود دهها حلقه چاه عمیق در حوزه جغرافیایی شهر میامی به همراه کمبود بارندگی و خشکسالی های متعددباعث شده که کشاورزی در این روستا از دوام چندانی بر خوردار نبوده و اهالی آن نسبت به آینده کشاورزی خود امید واری چندانی نداشته باشند.

باید خاطر نشان ساخت مشکل کم آبی در بسیاری از مناطق ایران وجود دارد و برنامه ریزی های اصولی و انجام اقدامات کارشناسی شده توسط مسئولین مربوطه می تواند در کاهش مشکل ناشی از کم آبی مفید و موثر واقع شود.

۵- منابع آب:     

همان طور که گفته شد آب مورد نیاز جهت مصارف آشامیدنی و کشاورزی این روستا ار قنوات یا چشمه های موجود تامین می شود ((بر اساس شواهد موجود اولین منبع تامین آب در گذشته چشمه بوده است،و صدها سال پیش اولین افرادی که به این منطقه آمدند ابتدا در اطراف تنهاچشمه موجود در این مکان خانه ساختند.امروزه آثاری از این چشمه در بین باغات روستا و در نزدیکی قدیمی ترین قبرستان دیده می شود که در حال حاضر خشک می باشد)).

احداث قنات به عنوان اصلی ترین راه تامین آب ،همواره مورد توجه مردمان این روستا در گذشته بوده است. میدانیم که ایرانیان مبتکر احداث قنات در جهان بوده اند و این کار در زمان هخامنشیان به اوج خود رسیده بود.در منطقه کویری یزد یکی از طولانی ترین قنات های موجود در جهان قرار دارد که عمق مادر چاه آن در حدود ۳۰۰ متر  بوده وفاصله بین مادر چاه تا مظهر قنات در حدود ۵۰۰ کیلومتر می باشد .

تعداد قنوات احداث شده در محدوده این روستا بالغ بر ۳۰ رشته قنات می باشد که تعدادی از آن ها در حال حاضر بر اثر عواملی همچون خشکسالی های متعدد،عدم لایروبی و نیز احداث چاههای عمیق در پایین دست ،خشک و بدون آب می باشند.

تعدادی از قنوات موجود در محدوده این روستا به این شرح می باشند:

– قنات نرم پشته         – قنات بالا           – قنات سرگدار         – قنات کوگیر بالا        – قنات کال سپیدار     – قنات پایین             – قنات سید آباد     – قنات محمد آباد      – قنات محمد آباد        – قنات رحیم آباد                

– قنات امام(مخصوص مصارف خانگی)               – قنات کال گزی       – قنات طالع زار          – قنات سنجوان بالا                                               

– قنات سم اسب        – قنات چاه کال     – قنات اکبر آباد         – قنات سر آب         – قنات سر استخر

– قنات چشمه قوچی – قنات شیر خان   – قنات سنجوان پایین – قنات کوگیر پایین  – قنات زردآبیه* ((بر گرفته از: شناسنامه روستای روستای قدس- تالیف آقای رجبعلی قاسمی – دانشکده علوم و فنون دریایی چالوس ))۱۳۶۹

قنات های ذکر شده دارای مالکیت های عمومی و خصوصی هستند که امروزه پس از گذشت سال ها وتقسیم آب و زمین بین وارثان نوعی خرده مالکی شدید بوجود آمده و همین موضوع بر روند تولید و بازدهی تاثیر نامطلوب گذاشته است .

 گردش آب در قنوات با هم یکسان نبوده به طور مثال قنات سر آب (داخل روستا )هر ۱۳ روز گردش آب آن است و قنات زردآبیه هر ۱۴ روز.

در گذشته چون استفاده از ساعت مرسوم نبود مالکان جهت تعیین نوبت آب از روش های جالبی بهره می بردند:یکی از روش ها استفاده از سنگ آب بندان بود بدین نحو که در تپه ی کنار قنات سر استخر سنگ بزرگی بود به نام سنگ آب بندان که هنگام غروب آفتاب زمانی که سایه ی غروب به این تپه می رسید زمان بستن استخر و تحوبل آب به مالک بعدی بود .

با توجه قرار گرفتن این روستا در ناحیه ی آب و هوایی بیابانی و نیمه بیابانی مشکل کم آبی از مهم ترین دغدغه های اهالی آن بوده است. مشکل کم آبی هم در بخش کشاورزی و هم در بخش آشامیدنی کاملا به چشم می خورد.

 ذخیره سازی آب در سال های کم آبی و خشک سالی  در مکانی به نام استخر یکی از راه کار های مناسب جهت مقابله  با این پدیده ی مخرب بوده است.

آب اشامیدنی این روستا توسط رشته قناتی که در اوائل پیروزی انقلاب احداث گردید تامین می شود . شایان ذکر است که در سال ۱۳۶۶ هجری شمسی سیلابی مخرب و ویران گر در این روستا به وقوع پیوست که علاوه بر تخریب مزارع و باغات بالا دست ،موجب از بین رفتن سیستم آب آشامیدنی گردید که تا مدت ها پی از آن آب مورد نیاز جهت مصارف خانگی توسط یک دستگاه تانگر به صورت روزانه تامین می گردید که پس از آن به همت دولت جمهوری اسلامی ایران منبع جدید آب با گنجایش ۱۰۰ هزار لیتر به همراه لوله کشی جدید انجام گردید .

جمعیت شناسی:

از آمار جمعیتی این روستا به طور دقیق اطلاعاتی در گذشته وجود ندارد و تنها اکتفا می کنم به آمار جمعیتی مرکز آمار ایران آن هم از سال ۱۳۶۵ به بعد:

آب کافی ،هوای مساعد و خاک حاصل خیز از جمله عواملی هستند که زندگی روستایی  به آن ها وابسته است.

از نظر طبقه بندی خاک ، جنس خاک کشاورزی این منطقه بیشتر از شن و ماسه و نیز سنگلاخی بوده که آن را مناسب جهت کشت درختانی همچون گردو نموده است. کمبود پوشش گیاهی در طبیعت این منطقه باعث شده است که فرسایش خاک شدید باشد و این موضوع بخصوص در زمان بارندگی های شدید بیشتر دیده می شود . در این راستا و با هدف جلوگیری از فرسایش شدید خاک توسط سیلاب ها طرح جلوگیری از فرسایش خاک دامنه ها ی شمال غربی ، در محدوده قنات چاه کال در سال های گذشته به اجرا در آمد و نیز سیل بند هایی در محدوده حوزه آبی شاهرودخانه(رود فصلی که از ارتفاعات جنوبی روستای ارمیان به نام های: شوشخ- دوچیله وکوه ارمیان سرچشمه گرفته و در زمان بارندگی های شدید از آن سیل جاری می شود) احداث گردیده است که می تواند کمک بسیار موثری در جهت جلوگیری از فرسایش خاک باشد.

۷- پوشش نباتی

پوشش گیاهی این منطقه همانند دیگر نواحی ایران که دارای آب و هوای نیمه بیابانی دارند پوشیده از استپ است.((استپ گیاهان و بوته های خارداری است که در نواحی بیابانی ، با فاصله از هم می رویند))

در خصوص پوشش گیاهی مراتع این منطقه می توان از انواع گیاهان و بوته زار ها نام برد مانند:ترخ ، قیچ ،جامدر ، دنگس، کنگر ،کاروان کش، کتیرا ، وشخ ، و ……… نام برد.

گیاه وشخ یکی از گیاهان معروف و با ارزش بوده که در نزدیکی روستای قدس ( اغلب در قسمت جنوب ) می روید. این گیاه از نوعی بوته به نام وشخ  بدست می آید . وشخ گیاهی است یک ساله  مقاوم در برابر خشکی و کم آبی ارتفاع این بوته تا یک و نیم متر هم می رسد زمانی که این بوته به حداکثر رشد خود در خرداد ماه رسید از ساقه آن نوعی ماده به بیرون تراوش می کند ((( با نام محلی کزّی یا وشخ ))) که این ماده سفید رنگ ، چسبناک، و بسیار تلخ می باشد . ماده ی ارزشمند این گیاه توسط اهالی در فصل برداشت (اواخر بهار و اوایل تابستان) جمع آوری شده و سپس به خریداران آن فروخته می شود ارزش این ماده در سال های ۱۳۸۴-۱۳۸۳  به ازای هر کیلو ده هزار تومان بوده است که با توجه به وجود پدیده ای به نام بیکاری در بسیاری از روستا ها خود می تواند به نوعی ایجاد اشتغال نماید . لازم به ذکر است که این ماده در حال حاضر در ایران مصرفی ندارد و بیشتر به کشور های خارجی برای ساخت دارو – چسب و ………. صادر می شود.

– زندگی جانوری:

 از جمله حیوانات و پرندگان  وحشی که در طبیعت اطراف روستای قدس زندگی می کنند می توان به : روباه- گرگ – شغال- پلنگ – یوز پلنگ – گوزن – خرگوش –  آهو – بز کوهی – میش کوهی- کبک – تیهو- و ……….. اشاره نمود. البته نسل بعضی از حیوانات نام برده به علت شکار بی رویه آن ها  منمقرض شده یا در حال انقراض می باشد مانند پلنگ – یوز پلنگ- بز و میش کوهی.

تاریخچه روستای قدس:

گذشته ده بر اساس اسناد و مدارک:

در مورد گذشته این روستا به علت فقدان اسناد و مدارک نمی توان در حال حاضر نظرات قطعی را ارائه داد و در حال حاضر تنها اثرات تاریخی به جه مانده از دوره های گذشته این روستا دیوار قلعه ای است که دور این روستا را در بر گرفته بود و امروزه قسمت بسیار کمی از آن به جای مانده است .  مورد دیگر وجود قبرستان های قدیمی در این روستاست که دال بر این موضوع است که از گذشته ها ی دور در این روستا مردمانی زندگی می کر دند ((( وجود اثار و بقایای  چهار قبرستان به جای مانده از قدیم که هر کدام به طور جداگانه مربوط به یک دوره تاریخی این روستا می باشند در اطراف این روستا گواه این ادعاست))) این قبرستان ها در این موقعیت ها قرار دارند:یکی در میدان اصلی روستا ۲- مزار فعلی ۳- قبرستان سوم در بخش جنوبی روستا که امروزه به صورت گودالی بزرگ دیده می شود و مردم در گذشته از این محل برای ساخت خانه هایشان خاک می آوردند و به نام خاک کنان نامیده می شود ۴- گورستان چهارم در شرق روستا ودر نزدیکی جایی که به نام سر چشمه معروف است و ظاهرا این گورستان قدیمی ترین بوده و به احتمال فراوان محل سکونت اولیه مردمان این روستا در اطراف این چشمه نیز بوده است

 گذشته ده بر اساس گفته های مردم:

بر طبق صحبت های بزرگان این روستا ((((( از جمله مرحوم حاج علی اکبر رجبی و دیگر بزرکان این روستا  که در حقیقت آن ها را  می توان تنها میراث به جای مانده از دوره های گذشته  این روستا نامید و بیشترین استناد این جانب در تدوین این پژوهش به خصوص در قسمت تاریخ روستا ، اطلاعات این عزیزان و گفته های آنان است )))))اساس و بنیان این روستا توسط مهاجرانی که از قلعه های کوگیر – طالع زار – و نیز مهاجرانی از  قلعه های مجاور از جمله ارمیان  به این منطقه آمده بودند پایه گذاری شد . البته وجود آثار به جای مانده از جمله قبرستان های قدیمی نشان از این موضوع دارند که اقوام و طوایف بومی از صدها سال پیش از مهاجرت  طوایف نامبرده در این روستا ساکن بوده اند که مکان دقیق سکونت آنان در قسمت جنوبی روستا و متصل به باغات امروزی بوده است به طوری که وجود دو قبرستان کاملا قدیمی در بین باغات  و وسعت آن ها نشان از  قدیمی بودن سکونت در این روستا بوده است. به هر حال پس از ساکن شدن اقوام و طوایف در این روستا و به جهت جلوگیری از حملات اشرار و مهاجمان به این روستا ، دور آن را قلعه و حصار کشی نمودند که امروزه بقایای این قلعه و دیوار در روستا دیده می شود.

قلعه مذکور حدود ۷ متر ارتفاع داشت و دارای ۵ برج دیده بانی به نام های : ۱- برج حاج علی رجبی  2- برج حاج عابدین  3- برج کربلایی مندلی ۴- برج رمضان رجبی ۵- برج حاج عیسی قاسمس بود. علاوه بر برج ها قلعه مذکور دارای دو دروازه چوبی بزرگ یکی در قسمت جنوبی و دیگری در قسمت شرقی بود بود که پس از پایان روز و یا در مواقع خطر توسط نگهبانان این درب ها بسته می شد . و اگر  خطر جدی بود  مردم به حالت آماده باش در می امدند ضمنا مردمان این قلعه جهت تهیه اضطراری آب یک تونل از این قلعه تا سرچشمه آب در زیر زمین حفر کرده بودند . شیوه جالب در گذشته این بود که اگر خطری در نزدیکی روستا بود و یا روستاهای هم جوار   مورد هجوم اشرار قرار گرفته بودند  جهت اعلام و در خواست کمک  آتش روشن نکرده و دود زیادی را بوجود می اوردند و بدین صورت  روستاها و قلعه های اطراف از وجود دشمن مطلع شده و به یاری روستای

  همجوار مورد هجوم قرار گرفته می شتافتند(((  برگرفته با تغییراتی از پژوهش: شناسنامه روستای قدس – تالیف رجبعلی قاسمی– صفحه ۱۰)))