میقان – اراک – مرکزی

اگر از ابتدای خیابان قایم مقام فراهانی (شهید باهنر ) در مرکز شهر اراک بدون احتساب شلوغی و ترافیک و چراغ قرمز با یه سرعت معمولی بخواهید به یکی از بهترین و بکر ترین و زیباترین تالاب های کمتر شناخته شده و  مظلوم  کشور دسترسی پیدا کنید فقط یازده دقیقه زمان نیاز دارید  … درست خوندید فقط یازده دقیقه … تالاب میقان که انصافا" این روزها موضوع خوبی برای پایان نامه های کارشناسی ارشد فارغ التحصیلان رشته های مرتبط با مسایل زیست محیطی شده است در فاصله ده کیلومتری  شمال شرقی اراک واقع شده است … این تالاب حکایت ها و راز و رمز های زیادی را در درون خود نهفته دارد و بسیار برای بررسی و تحقیق و پژوهش جای تامل دارد … وقتی متوجه می شوی که از کل جمعیت جهانی درنای خاکستری که در حدود پنجاه هزار قطعه هستندوهمه ساله در ماههای مهر و آبان تا ده هزار از این پرنده یعنی یک پنجم آن دو ماه در این تالاب مهمان ما هستند  … وقتی متوجه غنای بالای سولفات سدیم موجود در معدن و سود آوری سرشار آن می شوی … وقتی متوجه جمعیت پانزده هزار راسی فلامینگو ها در این تالاب می شوی  … وقتی متوجه سرریز فاضلاب اراک در این تالاب و مقایسه عکسهای ماهواری فقط همین شش هفت سال گذشته می شوی  …  وقتی متوجه به مزایده گذاشته شدن معدن تالاب توسط دولت می شوی … وقتی متوجه بی اهمیت بودن این تالاب  ( نسبت به سایر تالاب ها در کشور )برای سرکار خانم جوادی می شوی …وقتی متوجه پتانسیل این تالاب برای جذب گردشگر خارجی و یکی از بهترین مثالهای اکوتوریسم در اراک می شوی  … وقتی چشم انداز های زیبا و بکر این منطقه را  خصوصا" در هنگام غروب و طلوع می بینی … وقتی  به وجود گیاه بومی منطقه به نام قره داغ که ویژگیهای خاص مانند جلوگیری از حرکت ماسه روان دارد را پی می بری … وقتی متوجه ارزش غذایی بالای آرتمیا موجود زنده تالاب و مقایسه آن با آرتمیای دریاچه ارومیه می شوی …وقتی  متوجه  مه های زمستانی و تلطیف هوای سرد و وحشتناک زمستان اراک توسط این تالاب می شوی  …

 تا زه متوجه می شوی که متوجه  هیچ چیزی در مورد این تالاب مظلوم و کمتر شناخته شده  نشدی …

کویر میقان با وسعتی بیش از ۱۲۰ کیلومترمربع در شمال شرقی اراک واقع است و در سالهای اخیر گسترش زیادی داشته است که در بخشهای شرقی آن اقداماتی در جهت جلوگیری از پیشروی کویر به عمل امده است و اکنون از بخشهای مرکزی آن سولفات سدیم استخراج میگردد .

شناخت زمین در حوضه میقان اراک :

حوضه رسوبی میقان متشکل از دریاچه فصلی توزلوگل ،دشت های آبرفتی فراهان و اراک،مخروط افکنه ها و کوهپایه ها است این حوضه متعلق به کمربند ولکانیکی ارومیه – دختر بوده و بخش وسیعتر آن در زون سنندج- سیرجان قرار دارد که با رویدادهای تکنونیکی مزوزوئیک متحمل چین خوردگی ، گسل خوردگی ، ماگماتیزم گردیده است .کهن ترین ته نشست منطقه متعلق به پرمین است که در جنوب خاوری هفتاد قله است .بخش شمالشرقی حوضه در کمربند ولکانیکی ارومیه – دختر در دوره کواتر نر فعال تر بوده است .

نهشته های کواتر نر سطح حوضه میقان را پوشانده و ضخامت این رسوبات به حدود ۵۰۰تا ۷۰۰ متر تخمین زده شده است سرعت رسوبگذاری در کویر میقان در حدود۵/۲ متر در هزار سال بوده. در حوضه میقان رویداد تکتونیکی با شدتهای متفاوت عمل نموده است در شمال و شمالشرقی نهشته های ابرفتی ولکانیکی ضمن چین خوردگی خفیف با رویداد پاسادتین به میزان ۲۰۰متر افزایش یافته است و ارتفاع این تراست ها ۵/۳ تا ۴ متر است و در حوالی داود اباد ارتفاع تراسها به ۵/۱ متر می رسد .

حوضه رسوبی میقان به احتمال فراوان در ابتدای کرومرین به وجود آمده است و علت ایجاد آن تشکیلات نهشته های آبرفتی – ولکانیکی شمال شرق حوضه است که این نهشته ها با حرکات تکتونیکی انتهای کرومرین حدود ۲۰۰ متر بالا آمده اند قبل از تشکیل این رسوبها و فرایش تکتونیکی آنها آبهای دشت اراک به سمت شمال شرق حرکت کرده و از طریق تنگه راهجرد به شمال ارتفاعات این محل تخلیه شده و به رودخانه قمرود پیوسته اند اما تشکیل این رسوبات و فرایش تکتونیکی آنها سدی در راه عبور این جریان ایجاد نموده است و حوضه بسته میقان را بوجود آورده است .

کویر میقان اراک :

یکی از اشکال ژئومورفولوژیکی در حوضه میقان کویر میقان است که دارای سطح نمکی بوده و در آب و هوای مرطوب تشکیل شده است ۹۴ درصد از سطح ان را دریاچه فصلی توزلوگل از قشر نمک پوشانده و محل اختتام آبهای حوضه می باشد رسوبات این پلایا عموما از جنس رس و سیلیت بوده و در حاشیه ان رسوبهای تبخیری ناشی از جریان آبهای سطحی برجامانده اند .

بخشهای جنوبی کویر رسوب های رس و سیلیت و نمک سدیم سطح سخت و متراکم را بوجود آورده است وبر اثر فرایند تبخیر حرکت اب از پایین به بالا اشکال چند ضلعی تشکیل گردیده در شمال غربی کویر بر اثر فعالیت باد تپه های ماسه ای ایجاد گردیده است در کویر میقان تبخیر کمتر از میزان آبی است که به منطقه وارد می شود و در نتیجه باعث تشکیل دریاچه موقتی میگردد .

سطح کویر صاف و هموار است و از رسوبهای نرم و ریز تشکیل شده است و بیشترین آن رسوب رس می باشد و این بیانگر اقلیم مرطوب در گذشته می باشد که تخریب مکانیکی و شیمیایی در حوضه باعث حمل موار رسی به ان گردیده است و قسمت جنوبی به علت وجود سولفات سدیم بسیار سخت و غیر قابل نفوذ است .کویر میقان دارای تغییرات فصلی و سالان می باشد در زمستان و بهار که میزان بارنگی زیاد است سطح ان را آب گرفته و به دریاچه تبدیل می شود و در تابستان به علت تبخیر شدید قشر نمکی سخت آن را می می پوشاند و اشکال مختلف نمک را در سطح کویر بوجود می اورد در اثر گسترش کویر میقان زمینهای زراعتی روستاهای ویسمه و داود اباد و مبارک اباد و میقان در حال تبدیل شدن به بیابان و کویر می باشند در سال ۱۳۶۱ ایستگاه تثبیت شن توسط اداره کل منایع طبیعی در نزدیکی کویر ایجاد شد و چند سالی است که با پیشروی کویر با کاشت گونه گیاهی قره داغ آتریپلکس موجب کند شدن پیشروی کویر شده اند.

پوشش گیاهی در حاشیه کویر ضعیف است و تنها در شمال غرب و جزایر میانی که سفره آب زیر زمینی بالاست گونه های گیاهی Frankenia salsola Atriplezx دیده می شود که به علت تبخیر و تعرق این گیاهان سطح ایستابی در فصل تابستان پایین می رود و گونه ها برای دستیابی به ریشه های خود پایین میروند و همزمان با رشد کردن از حرکت ذرات ماسه ها جلوگیری نموده و باعث تشکیل نبکا در حوالی داود آباد میگردند ارتفاع این نبکاها به ۵/۲ تا ۵/۱ متر می رسد و بصورت چتری روی تپه را می پوشانند .

 از سال ۱۳۶۷ تاکنون حدود ۱۸ هزار هکتار از اراضی اطراف دریاچه با بکارگیری تخصص وشیوه های مختلف اجرایی تحت عملیات اصلاح واحیا بربیابان زدایی قرارگرفته که موفقیت چشم گیر آن زبانزد عام وخاص گردیده است.

استفاده از گونه بومی (Nitraria schoberi) به عنوان قهرمان کویر برای تثبیت شنهای روان در قسمتی از این منطقه (کنار جاده داود آباد) که زیست گاه اصلی این گیاه است بمنظور توسعه سطح پوشش ویک اقدام بیولوژیکی برای مبارزه با فرسایش بادی با عنایت به صفات ذاتی این گیاه که با ریشه زنی در شاخه هادرهنگام تماس  با شنهای روان  تپه های سبزی راایجاد نموده ودر سطحی بالغ بر۲۰۰ هکتارجلوه های ویژه طبیعی ایجاد گردیده وناخودآگاه انسان را به یاد عظمت الهی می اندازد که در کویر هم این قدرت لایزال وجود دارد . از آنجائیکه میوه گیاه در شهریور ماه به رنگ سیاه درمیآید  ودر سطح تپه های ماسه ای ودر روی این گیاه میوه فراوان وجود دارد این تپه های ماسه ای به رنگ تیره و وسیاه دیده میشوند که وجه تسمیه قره داغ( گره سیاه)  به همین مناسبت است . این گیاه در دیگر مناطق کویری که شرایط آب وخاک واقلیم فراهم باشد نیز رشد میکند ولی این رشد قابل مقایسه با رشد آنها در تپه های شنی نمی باشد از آنجائیکه رشد این گیاه وعملکرد آن در تثبیت شنهای روان به خوبی به اثبات رسیده است  تجویز این گیاه برای تثبیت شنهای روان در سایر نقاط مشابه در کشور نیز از سالهای گذشته توسط دفتر اموربیابان سازمان جنگلها, مراتع وآبخیزداری کشور آغاز شده که با جمع آوری بذر وارسال آن از طریق اداره کل منابع طبیعی استان مرکزی به استان های بیابان کشور همراه بوده است .اکنون محدوده قره داغ کاری شده آماده برای بهره برداری های طبیعت گردی است.

همراه  با این محدوده , در طول جاده بیابانی به مسافت بیش از۲۰ کیلومتر وبا وسعت حدود ۱۸ هزار هکتار کشت آتریپلکس(Atnplex canscens ) صورت گرفته که به عنوان پروژه ای عظیم هر ساله  وبا تخصص اعتبارات بمدت بیش از ۱۵ سال به مرور انجام شده که در کنار آن پروژه بذر کاری با استفاده از گونه های سکاله مونتانم (Secale montamum) , آکروپایرون النگاتوم(Agropyrom elongatum)  موفقیت امیز بوده است.

 با کشت این گیاهان وقرق  عرصه های تحت کشت فرصتی فراهم شد تا گونه های گیاهی  با ارزش منطقه نیز بازگشته وسطح بیشتری از خاک  با گیاهان پوشیده گردد.طبیعت پیچیده  اراضی کویری بهمراه اقلیم آن بشکلی نیست که الآن بتوان با جرأت گفت بعد از ۱۵ سال تمام سطح خاک پوشیده از گیاهان کاشته شده ویا گیاهان بومی منطقه باشد.شکننده بودن اکوسیستم منطقه بدلایل مختلف از عدم وجود ساختمان خاک در قسمتهای  عمده کویر باعث شده که از یک طرف حتی پس از گذشت بیش از ۱۵سال  از اجرای پروژه ها واستقرار در گیاهان وقرق بودن عرصه هنوز فضای عاری از پوشش گیاهی ودر واقع لخت  وجود داشته باشد واز طرف دیگربوته های آتریپلکس کشت شده ومسقر شده به به سن دیر زیستی وپایان عمر خود نزدیک شوند این بدان معناست که بایستی برای جوان سازی ویا کشت مجدد آنها اقدام نمود که خوشبختانه با انجام کارهای تحقیقاتی وبصورت آزمایشی وسپس درحجم وسیع پروزه جوان سازی وپرورشی آتریپلکس برای اولین بار درکشور دراین استان انجام وهمراه با موفقیت بوده است واکنون درسطح بیش از۳۰۰هکتار اینکار انجام وبوته ها جوان شده اند.

با عنایت به موارد فوق فرصت ها یی دراین منطقه ایجاد شده که مختصراعبارتنداز :

–         ایجاد مناظر طبیعی احیا شده در سطحی وسیع

–         برگشت گونه های گیاهی وجانوری به منطقه

–         ایجاد شرایط لازم برای اکوتوریسم

–         ایجاد منطقه بی نظیر رویشگاه قره داغ در سطح کشور وحتی دنیا

–    فراهم شدن امنیت برای سرمایه گذاری در بخشهای کشاورزی منطقه وصنعت وساکنین در روستاهای اطراف

–         برقرای شرایط مطلوب از لحاظ عدم وجود طوفانهای گردوغبا ر مخصوصا برای فرودگاه اراک

–         تغییر روش دامداری  مردم روستاهای اطراف بخصوص اهالی داودآباد از دام سبک به دام سنگین

–         وجود زمینه هایی برای استفاده از گیاهان دارویی وصنعتی در منطقه وایجاد صنایع محلی

تهدید هایی نیز درحال حاضر وجود دارد که می توان به بهره برداری از معدن سولفات سدیم بعنوان مهمترین گزینه اشاره نمود. درصورتیکه از این معدن به شکل وسیع با توجه به مصوبه دولت  بهره برداری انجام شود بابرداشت ازمعادن آبهای عمقی در معرض نورخورشید قرار گرفته تبخیر می گردند ولذا افت آب سفره را بهمراه داشته که گیاهان منطقه ومخصوصا گیاه قره داغ خشک میشود ودر نهایت تمام زحمات کشیده شده برای تثبیت شنهای روان بهدر رفته ومجدد طوفان شن وگردوغبا دامنگیر مردم منطقه وحتی شهر اراک میگردد.

حوضه آبریز کویر میقان اراک حوضه بسته ای بوده که تمامی زهکش های سطحی و زیرزمینی آن وارد پلایایی بنام کویر میقان اراک شده که در مرکز حوضه آبریز قرار دارد. امروزه این کویر به دلیل دارابودن بیش از ۳۰ میلیون تن ذخیره سولفات سدیم در خاورمیانه رتبه اول را دارد. حواشی حوضه را کوهها و تپه های عمدتاً غیرتبخیری و تنها بخش کوچکی از حوضه را تپه های تبخیری تشکیل می دهد. بخش اخیر مهمترین قسمت حوضه بوده که املاح تبخیری عمده را وارد کویر می کند. محیطهای تشکیل دهنده حوضه را مخروط افکنه ، آبرفت رودخانه ای ، دشت دامنه ای و اراضی پست تشکیل داده و سولفات سدیم در بخش اراضی پست متمرکز شده است. در گذشته ( اوایل کواترنری) دریاچه مرکزی کویر وسعت بسیار زیادی داشته و پهنه تبخیری در ( حفاریهای چاههای عمیق ) مناطقی که امروزه کشاورزی روستائیها و شهر اراک در آن قرار دارند ادامه داشته است. اراضی پست کویر شامل پهنه های ماسه ای ، پهنه گلی در بخش حاشیه ای و پهنه تبخیری درمرکز کویر است. اما بررسی نمودار چاههای حاشیه کویر و ترسیم مقاطع محیط اکتشافی سولفات سدیم نشان دهنده تغییرات سولفات سدیم د رمقاطع عمودی و افقی از نظر ضخامت و ترکیب می باشد. در این تحقیق ضمن بررسی محیطهای حوضه آبخیز میقان در عهد حاضر، وضعیت محیطی کویر حاوی سولفات سدیم مشخص گردید ، آنگاه با استفاده از حفاریهای حاشیه ای ، ارزیابی محیطی گذشته از نظر سولفات تعبیر و تفسیر و پتانسیل حوضه از نظر ماده معدنی جهت اکتشافات بررسی شد.

کویر میقان یکی از اشکال با ژئومرفولوژیکی در استان مرکزی بوده که در حوضه میقان و در شمال خاوری شهرستان اراک قرار دارد. این حوضه با وسعتی حدود ۵۵۰۰ کیلومتر مربع در بین دو زون ایران مرکزی و سنندج – سیرجان واقع است که در پیدایش آن حرکات تکتونیکی دوران کواترنر تاثیر فراوانی داشته و ارتباط حوضه میقان را در تنگه راهجرد با حوضه قمرود قطع نموده. هیدرولوژی حوضه میقان با آبدهی سالانه ۲۶۰ میلیون متر مکعب که تنها ۴ درصد آن از طریق سدهای خاکی مهار شده و ۹۶ درصد به هدر می‌رود (تبخیر، نفوذ در زمین) و از آنجایی که پراکندگی مکانی و زمانی بارش در حوضه متفاوت بوده و بیشتر در فصل سرد بارندگی صورت می‌گیرد، آبهای سطحی نیز به کویر تخلیه شده و در فصل گرم بر اثر تبخیر املاح و نمکهای مختلفی را بر جا گذارده و باعث پیشروی کویر میقان می‌گردد. مرفولوژی و توپوگرافی حوضه میقان و تسلط فرسایش آبی بر بادی باعث تجمع رس‌ها و نمکها در پسترین نقطه حوضه گردیده. تخریب پوشش گیاهی (بوته کنی، شخم اراضی، چرای بی‌رویه، بی‌موقع، عدم ظرفیت مرتع با تعداد دام) از دیگر فرآیندهای مؤثر در پیشروی کویر میقان بوده که بایستی در این میان به آلودگی‌های زیست محیطی ناشی از صنایع (آلودگی هوا – فاضلابها) اشاره نمود که بر روی حیات گیاهی و جانوری اثر زیانباری می‌گذارند و باعث مرگ و نابودی آنها می‌شوند و در نتیجه شرایط برای فرآیندهای دینامیک بیرونی فراهم و مناسبتر شده و منجر به گسترش کویر میقان می‌گردد. در سالهای اخیر کویر میقان گسترش زیادی نموده به طوری که نسبت به ۳۰ سال قبل حدود چهار برابر افزایش یافته و اراضی زراعتی اطراف را عقیم نموده و یکی از معضلات طبیعی در استان مرکزی است . بی‌توجهی و عدم برنامه‌ریزی معقول جهت کاهش پیشروی آن، بحرانهای زیست محیطی، نابودی کشاورزی، دامداری، مهاجرت … را به همراه خواهد آورد در این رساله سعی شده عوامل پیدایش کویر میقان را شناسایی و مورد تجزیه و تحلیل قرار داده علت پیشروی آن شناسایی شده و راهبردهایی جهت جلوگیری از گسترش آن ارائه گردیده است .