قاضی جهان – آذرشهر – آذربایجان شرقی

وجه تسمیه و پیشینه تاریخی قاضـی جهان

با نگاهی گذرا به واژه ها و اسامی کشورها، شهرها، روستاها و نقاط مختلف، چنین استنتاج می گردد که اسامی و وجه تسمیه نقاط مختلف دنیا تحت تاثیر وقایع اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و رویدادهای تاریخی و همچنین پتانسیل ها و ظرفیت های موجود آن شهر قرار گرفته و تمامی نقاط قوت و گاهاً نقاط ضعف آن را در بر می گیرد و در این امر قاضی جهان نیز نمی تواند از آن مستثنی گردد. در یک بررسی کلـی آنچه بر می آید این است که در کتابها و تواریخ مختلف مورخان مطلب مشخص و شاقی در مورد قاضـی جهان نیامده و مطلبـی به همین نـام ذکــر نگردیده است ولـی می تــوان از مطالبـی که در مورد « دهخوارقان» گفته شده چنین برداشت نمود که قدمت قاضی جهـان به دوره قبــل از اسلام یعنی زمان ساسانیان بـرمی گردد.
یاقوت حموی، سیاح و جهانگرد رومی الاصل در سال ۶۲۱ هـ .ق درباره توفارقان می نویسد:
« نام این شهر، ده نخیرجان، ده خرقان بوده و نخیرجان اسم خزانه دارکسری انوشیروان پادشاه ایران بود و این روستا بنام وی معروف شده است. نخیرجان یا اخیرجان (اخی جهان) یکی از روستاهای نزدیک دهخوارقان در ۶ کیلومتری آن است که در قدیـم شاه نشین بوده و خزانه انوشیروان در حدود قوم باغی (باغ شن)- باغی در قسمت جنوبی فیروز سالار ـ به زیر خاک رفته که پادشاه ترک آن دیار کرده است».

                                                    عمارت قوم باغی در فیروزسالار

استاد بهروز خاماچی در کتاب فرهنگ جغرافیای آذربایجان شرقی مطالبی در مورد آذرشهر و منطقه اطراف آن بیان کرده است که این نوشته ها شامل قاضی جهان هم می گردد. در صفحات ۱۵۸و۱۵۹ همان کتاب چنین آمده است:
« بقایای آتشکده ها و آتشگاهها و اسامی کهن و قدیمی نظیر گوور قبری و گوور اجاقی در نزدیکی توفارقان و روستا های اطراف آن نشاندهنده آن است که قدمت این شهر به دوره اشکانیان و ساسانیان حتی هخامنشیان می رسد».
حمدالله مستوفی که به تاریخ ۷۴۰ هجری قمری نزهه القلوب را نوشته از آذرشهر دیدن کرده و در این کتاب آنجا را دهخوارقان نامیده است و معتدل بودن هوا و فراوانی باغستانها و بسیاری انگور و نکوئی غله و پنبه آن را ستوده است. حمدالله مستوفی در این کتاب هشت ده را از توابع دهخوارقان خوانده است که قاضی جهان یکی از این هشت ده مورد نظر مستوفی بوده است.
همچنانکـه گفتـه شد یاقـوت حموی باغــی در نزدیـک فیروز سالار را خزانـه انوشیروان دانسته است.
« قوم باغی» باغی است در قسمت جنوبی فیروز سالار و در شمال غربی قاضی جهان قرار گرفته است و آنچنانکه از نامش پیداست باغ شن زاری می باشد که نخیرجان (نخوارگان)خزانه دار کسری، خزانه شاهی را در آن نگهداری و ضبط نموده بود. در وسط این باغ عمارتی قدیمی قرار گرفته است که بارها تجدید بنا شده و استخری گرد دارد که نظیر این استخر در هیچ جای استان مشاهده نگردیده است . تحقیقات انجام گرفته نشان می دهد قاضی جهان نخچیرگاه خسرو پرویز بوده و در ایام تابستان با خدم و حشم و بزرگان دربار جهت شکار به این منطقه عزیمت می نموده است.

این منطقه در زمان هلاکوخان مغول نیز بدلیل آب و هوای خوش و باغستانهای پر میوه جهت استراحت و خوشگذرانی مورد توجه خانان مغول قرار گرفته است. و به روایتی هلاکوخان در قاضی جهان دفن شده است.
عباس مهیار درشماره۱۷۳مجله « هنر و مردم » در مورد توفارقان می نویسد:
« توفارقان شاهد زوال حکومت هلاکوخان می شود، جنازه هلاکوخان به توفارقان حمل و از آنجا به جزیره شاهی (یکی از جزایر دریاچه ارومیه)برده می شود که خزاین خاقان مغول در آنجا دفن بود و به احتمال قوی نزدیک توفارقان، پای قیزیل داغ در میان دره ای بخاک سپرده می شود».
لردکرزن در کتاب جهانگردی ایران می نویسد:
« اگر چه در شهر مراغه جایی به نام قبر هلاکو معروف شده اما قطعاً قبر اونیست شاید مادرش یا از زنانش در آن جا به خاک رفته است».
همچنین از آنجایی که در تحقیقات به عمل آمده در آق گنبد یا قلعه هلاکوی جزیره اسلامی اثری از قبر هلاکوخان دیده نشده است این حدس با توجه به احتمال عباس مهیار قوت می گیرد که ممکن است قبر هلاکوخان از نوادگان چنگیز خان مغول و برادر قوبلای قا آن در قاضی جهان بوده باشد ، قاضی جهانی که درست در دره ای در پای قیزیل داغ قرار گرفته است.
آنچه معلوم گردیده این است که نخیر جان برادری به نام جهان داشته که در دستگاه کسری ، مفتی و قاضی بزرگی بوده است. می گوینـد این دو برادر هر کدام تصمیـم به ایجـاد آبادی می گیرنـد که یکی اخی جهان و دیگری قاضی جهان را آباد می کند که هر آبادی به اسم خود آنها معروف می گردد.
نظر و دیدگاه دیگری نیز وجود دارد و آن اینست که این آبادیهای مورد نظر قبلاً بوده و این دو شخص آنها را بین خود تقسیم و بنام خود اسم گذاری نموده اند و نظر سومی که باز به نظر میرسد صحیح باشد این است که این دو برادر به اتفاق تنها خواهرشان در این منطقه ساکن بوده اند و پس از مدتی زمینهای آن را به سه قسمت مجزا تقسیم نموده اند: قسمت اول که شامل زمینهای اخی جهان است به نخیرجان، قسمت دوم که شامل زمینهای قاضی جهان است به جهان و قسمت سوم که از حد فاصل باغات یوشانلو به طرف دهخوارقان بوده است به خواهر این دو تعلق گرفته است و در واقع دهخوارقان را خواهر جهان آباد نموده و کلمه دهخوارقان از« ده خواهر قاضی جهان» گرفته شده است. لازم به ذکر است که قاضی جهان مهد علم و دانش منطقه بود و به عنوان حلال اختلافات مردم آبادیها و شهرهای اطراف مطرح بوده است.
در این قسمت لازم می دانم نکاتی را در مورد « قاضی جهان» وزیر شاه اسماعیل و شاه طهماسب صفوی جهت تنویر افکار عمومی بیان کنم تا تعدادی از خوانندگان را از عدم نسبت وی به این منطقه آگاه سازم چرا که برخی از افراد معتقد هستند وی، قاضی جهان را بنیان گذارده است.
« قاضی جهان» وکیل از سادات سیفی قزوین و مردی دانشمند وباکفایت و منشی خوش خط و عبارتی بود که به حسن خلق و ادب و تواضع شهرتی تمام داشت. وی که به اعتمادوالدوله حسنی شهره بوده در اوائل حال ملازم قاضی محمد کاشی وزیر شاه اسماعیل صفوی بود و در وکالت میرزا شاه حسین، وی به اتفاق خواجه جلال الدین محمد تبریزی وزیر میرزا شاه حسین بود. پس از قتل میرزا شاه حسین به دست مهتر شاه قلی رکاب دار، خواجه جلال الدین جانشین وی گردید. اما دولت وی سخت مستعجل بود و هنوز وزارتش به سالی نرسیده بود که به امر دیو سلطان روملو وی را در حصیر پیچیدند و آتش زدند و امر وزارت شاه اسماعیل بالاستقلال به قاضی جهان رسید. پس هنگامی که شاه اسماعیل در گذشت طهماسب میرزا که در آن زمان ۱۰ سال و ۶ ماه داشت به کمک سران قزلباش و قاضی جهان حسنی وزیر به جای پدر نشانده شد. همزمان بین دو طایفه نیرومند استاجلو و تکلو به نحوی که در کتب تاریخ ذکر شده رقابتی شدید پدید آمد و کار به قتل و کشتار رسید و در این آشوب، قاضی جهان به گیلان افتاد و مدتهای مدید محبوس و زیر شکنجه مظفر سلطان بود. وقتی مظفر سلطان گرفتار شد و به امر شاه طهماسب او را در قفس کردند و از منازه مسجد نصریه تبریز آویخته و آتش زدند، قاضی جهان بار دیگر در وزارت استقلال یافت و پانزده سال در این سمت باقی ماند. در پایان عمر، چون از حرکات شاه طهماسب (که می خواست شخصا به دفاتر دخل و خرج ممالک برسد) استشمام بی مهری کرد از خدمت استعفا نمود و شاه هم از خدا خواسته بی درنگ استعفای وی را پذیرفت و پشیمانی قاضی جهان از تقدیم استعفا سودی نبخشید.
قاضی جهان در سال ۹۵۶ هجری قمری در گذشت و در شاهزاده حسین (امامزاده) قزوین به خاک سپرده شد، ماده تاریخ وفاتش را چنین یافتند:
بکاهی چو آحاد قاضی جهان           بیا بی ز تاریخ مرگش نشان

بدین معنی که « قاضی جهان » به حســـاب ابجد۹۷۰ می شـــود و چــــون از آن رقــــم ۱۴ (دوالف =۲وح=۸ود=۴) یعنی آحاد نام مذکور را کم کنیم عدد ۹۵۶ یعنی سال وفات قاضی جهان بدست می آید. لذا از آنچه گفته شد و با توجه به اسناد دیگر، این مسئله در ذهن تداعی می شود که وی هیچگونه نسبتی با مردم این دیار نداشته و فقط تشابه اسمی داشته است.

تأسیس کتابخانه شهید بهشتی قاضی جهان در سال ۱۳۵۶ به پیشنهاد حجت الاسلام والمسلمین محمودی که در همین سال کلاسهای اصول عقاید اسلامی از طرف دارالتبلیغ اسلامی قم در مسجد جامع را هدایت می نمود تحقق یافت و با حضور ریش سفیدان، هیئت امنای مسجد و همراهی بزرگانی همچون مرحوم حاج علی توکلی، حاج محمد پورصادق، حاج میرزا مهدی وثوقی، حاج اسدالله رنجبری، حاج حسین باقرپور و تعداد دیگری از عزیزان در طبقه دوم مسجد شکل گرفت. این کتابخانه در ماههای اولیه پیروزی انقلاب اسلامی کشورمان و درست در روز میلاد امام حسین(ع) با حضور شهید حاج میرزا محمد حسین فخربنابی افتتاح گردید و توانست در کمترین زمان ۸۵ نفر عضوگیری نماید. از افرادی که با نظر هیئت امنای مسجد جامع در اداره این کتابخانه نقش داشته اند می توان به آقایان شهید جعفر عبدلی، محمدرضا ایمانزاده(ایمانی)، یعقـوب غلام زاده، قربانعـلی سلطانی، یوسف توکلی(بیوک آقا)، داود خیری زاده و محمد اسدپوراقدم اشاره نمود. از اولین اقدامات این کتابخانه چاپ جزوات علمی و سیاسی مفید برای جوانان و اعضاء و همچنین تشکیل اولین بسیج ملّی در منطقه آذرشهر می باشد که دفتر و مرکز اولیه آن در این کتابخانه ایجاد شده بود که لازم به یادآوری است این کتابخانه با افتتاح کتابخانه عمومی به محل جدید منتقل و پس از مدتی در جریان طرح هادی و بهسازی قاضی جهان تخریب گردید.

مهمترین مرکز فرهنگی و علمی قاضی جهان کتابخانه عمومی آن است که در سال ۱۳۶۶ به علت حجم کوچک کتابخانه شهید بهشتی و عدم تکافوی آن به همت جوانان آن کلنگ زنی و شروع به احداث گردید. در مرحله اول احداث این کتابخانه که تخریب قبور پنجاه سال گذشته را شامل می گشت سازندگان آن با مقاومت تعدادی از افراد سطحی نگر،مقدس مآب و متحجّر روبرو گردیدند که خوشبختانه با درایت و همفکـری و نیز حضور بزرگانی چون حجت الاسلام حاج میرزاعلیقلی اسلامی امام جمعه وقت گوگان و حاج محمد پورصادق از تبدیل مخروبه ای که به محل تجمع زباله های مردم تبدیل شده بود جلوگیری به عمل آمد.

این کتابخانه که در زمان صدارت حجت الاسلام و المسلمین دکتر سید محمد خاتمی در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی احداث می گردید با عنایت ویژه وی و تلاش و کوشش نمایندگان محترم مجلس در دوره سوم بخصوص حضرت آیت الله دکتر هاشم هاشم زاده هریسی و جناب آقای کامران در امور کتابخانه های وزارت ارشاد و محمود رنجبر مدیر کل وقت ارشاد استان به بهره برداری می رسید به یقین نمـی توان تلاش های شبانه روزی و بی وقفه مسئول محترم این کتابخانه و دوستانش را در راه اندازی این جایگاه الفت با علم نادیده گرفت.

کتابخانه قاضی جهان در زمینی به مساحت ۲۳۰۰مترمربع و زیربنای ۸۱۰ مترمربع احداث گردیده که سرانه زیر بنای آن برای هر نفر۶۴/۰متر مربع می باشد که در نوع خود بی نظیر است. نوع اسکلت بنای آن بتــون آرمه بوده که دارای سالنهـای مجـزای خواهـران، بـرادران و کودکـان می باشـد این کتابخـانه که از

کتابخانه های درجه ۲ کشور بوده بزرگترین کتابخانه عمومی شهرستان آذرشهر می باشد که در این منطقه مورد بهره برداری قرار گرفته که در سال ۱۳۸۳ بیش از ده هزار عنوان جلد کتاب در زمینه های مختلف اجتماعی، علمی، هنری، تاریخ و جغرافیا، داستان و با ۲۰۰۰ نسخه مجله در منطقه پیشتاز بوده است.

به گفته جناب آقای محمد اسدپور اقدم مسئول کتابخانه در سال ۱۳۸۳ تعداد اعضای فعال آن ۳۸۰ نفر و تعداد مراجعه کنندگان ماهانه آن به طور متوسط ۲۳۷۰ نفر می باشد که با ۲ دستگاه کامپیوتر که یکی از آنها مخصوص جستجوی مراجعه کنندگان می باشد از ساعت ۵/۷ صبح الی ۵/۱۹ عصر آماده خدمت رسانی به مردم، دانش پژوهان و دانش آموزان منطقه می باشد. بنا به اظهار وی تعداد ۵۶ عنوان مجله در موضوعات مختلف علمی، سیاسی، هنری و خانوادگی و تعداد ۸ عنوان روزنامه کثیرالانتشار جهت مطالعه و بهره برداری علاقمندان به این کتابخانه می رسد که کتب آن براساس دیوئی طبقه بندی شده و بصورت مخزن بسته اداره می شود.

این کتابخانه فعالترین واحد فرهنگی شهرستان آذرشهر در ایام پس از انقلاب بوده و فعالیت های چشمگیری در طول سالهای پس از بهره برداری داشته است که در این قسمت به اهم آنها اشاره می گردد:

۱ـ برگزاری نمایشگاه های بزرگ کتاب و عکس در ایام دهه فجر و هفته کتاب

۲ـ برگزاری نمایشگاه های خط ونقاشی از آثار هنرمندان با ذوق و توانای قاضی جهان

۳ـ ایجاد اولین مرکز کامپیوتر شهرستان آذرشهر در سال ۱۳۷۰ با حضور استادانی چون برادران رنجبری

مهندس محمدرضا، جواد و مهندس محمدحسین رنجبری ، مهندس مجید محمدی و مهندس اصغر نوید که صدها دوره مختلف کامپیوتری اعم از دوره های اپراتوری، برنامه نویسی، کاربردی، سخت افزار و زبانهای مختلف از جمله پاسکال، فرترن و بیسیک را تاکنون برگزار نموده است.

۴ـ ایجــاد کلاسهـــای رایگان آموزش درسی، تقویتی، قرآن، خطاطی، زبان و طراحی با همکاری دبیران و

دانشجویان بومی

۵ـ ایجاد کلاسهای خیاطی، گلدوزی، گلسازی، مجسمه سازی و سوادآموزی با همکاری جهادکشاورزی و

نهضت سوادآموزی

۶ـ نگارش و اجرای نمایشنامه و تئاتر

۷ـ برگزاری مسابقات حفظ و قرائت قرآن، شعر،مقاله نویسی و مسابقات عقیدتی، علمی و عمومی

۸ـ پخش فیلم های آموزنده علمی، درسی و خانوادگی

 به گفته آقای اسدپور اقدم، سالن آمفی تأتر و کنفرانسی در آینده نزدیک در جنب این کتابخانه احداث خواهد شد که موافقت احداث آن از سوی مسئولین محترم وزارت ارشاد و اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان جلب شده و به محض تأمین اعتبار راه اندازی خواهد شد. در توسعه، تجهیز و تکمیل این کتابخانه مدیـران کـل ایـن اداره به ترتیـب آقایـان محمـود رنجبر، دکتر پرویز آژیده و رسول بشیری خدمات درخور توجهی انجام داده اند و اعضای انجمن آن شامل آقایان حجت الاسلام حاج میرزا علی صالحی، حسین نایبی‌(رئیس)، حاج قدیر زینالزاده(نائب رئیس)، حاج محمد پورصادق، علی لطفی، محمد آقامحمدزاده، غلامرضا خاکسار، حاج کریم رنجبری، داود محمدی و محمد اسدپوراقدم (دبیر) تلاشهای زیادی در توسعه فعالیتهای علمی و فرهنگی آن مصروف نموده اند.