آل هاشم – خلخال – اردبیل

موقعیت جغرافیای روستای آل هاشم و امامزادگان مدفون در آن

«در هشت کیلومتری جنوب غربی شهرستان خلخال، از توابع استان اردبیل، روستایی واقع شده است به نام آل هاشم که در دو محل به فاصله یک کیلومتر از همدیگر به نام‏های آل هاشم سفلی و آل هاشم علیا واقع شده‏اند. این روستا در منطقه‏ای کوهستانی با آب و هوای معتدل قرار دارد که کلیه سکنه‏ی آن شیعه‏ی اثنی عشری و سادات هستند و به زبان ترکی تکلم می‏کنند و به کار کشاورزی و دامداری سنتی مشغول هستند.»(2)
امامزاده امیر نعمت الله شهید (ع) و همراهان ایشان درحد فاصل بین این دو روستا در حدود املاک آل هاشم سفلی قرار دارد و چون ارتفاع آل هاشم علیا از سطح دریا ۱۰ متر بیشتر از آل هاشم سفلی است به آن «آل هاشم علیا» و دیگری را «آل هاشم سفلی» می‏نامند. «روستای آل هاشم در ۲۷ دقیقه و ۴۸ درجه طول جغرافیایی و ۳۴ دقیقه و ۳۷ درجه عرض جغرافیایی قرار گرفته است.»(3) چون امامزاده آل هاشم تقریبا تا حدودی به روستای آل هاشم سفلی نزدیک‏تر است، همواره تولیت آن در طول تاریخ، به غیر از موارد استثنایی، با اهالی روستای آل هاشم سفلی بوده ات. گروه مدیران روستا ۵ نفر امنا دارد که ۳ نفر از آنان از بین روستاییان آل هاشم سفلی و ۲ نفر دیگر از بین اهالی روستای آل هاشم علیا انتخاب می‏شوند تا به امور امامزاده رسیدگی نمایند.
این امامزاده در مسیر اصلی آل هاشمین به شهر خلخال قرار دارد و همواره مشتاقان زیارت این امامزاده از اطراف و اکناف و روستاهای همجوار و از خود شهر خلخال و حتی از استان‏های همجوار با استان اردبیل، مثل گیلان که تا حدی قولا و عملا از کرامات آن اطلاع یافته‏اند، برای زیارت این امامزاده به این محل می‏آیند.

روستای آل هاشم از منظر تاریخی

این روستا قبل از عزیمت این بزرگواران، محل سکونت موقت و چراگاه ییلاقی خان منطقه بوده است. خان برای خود رعایا و حشم و خدم داشته است. طبق نقل قول قدما، نام قدیمی و اولیه این روستا به «مرغزار» معروف بوده است؛ چرا که در این محل چمنزار طبیعی بزرگی است که در نوع خود یکی از مناظر کم نظیر ایران است. این چمنزار مسطح و طبیعی است و از آن جا که در فصل تابستان و بهار علوفه چمن رشد می‏کرده و بعه علت نبود وسایل و امکانات، قابل درو نبوده است و به صورت سبزه‏زار درو نشده باقی می‏ماند. خان منطقه حشم و خدم خود را برای استفاده به این محل می‏فرستاده است. پرندگان مهاجری مانند.
اردک‏های وحشی در فصول خاص سال در این محل ساکن می‏شدند. و هنوز هم این نوع پرندگان گاه در این چمنزار مشاهده می‏شوند.
اطراف این منطقه را که به صورت چمنزار مسطح کاملا طبیعی با وسعت عظیم و یکدست درآمده کوه فراگرفته است و از لحاظ منابع آبی یکی از روستاهای پر آب منطقه محسوب می‏شود. شاید این چمنزار در آغاز به صورت آبگیری بوده است. که با جریان بافتن آب از یک مسیر خاص (کنار امامزاده)، که تنها مسیر جریان آب به خارج از چمنزار است، رفته رفته با تلاقی تبدیل شده است. بعد از مدتی ساکنان قدیمی آب این باتلاق‏ها را با ایجاد کانال و نهرکشی جاری کردند و باتلاقها به چمنزار تبدیل شده است، به همین دلیل این چمنزارها همواره خیس و نمناک هستند و به صورت چمن طبیعی با منظره‏ای زیبا تاکنون باقی مانده است. و چشم هر بیننده‏ای را در فصل‏های بهار و تابستان خیره می‏کند، اما در فصول دیگر سال غالبا، به علت کوهستانی بودن منطقه، پر از برف است.

وجه تسمیه‏ی «آل هاشم»

در علت نامگذاری کلمه‏ی آل هاشم. [al- hacem] که به معنی خاندان هاشم است. دو نظر قابل طرح است: نظریه‏ی اول این که منظور از آل هاشم همان فرزندان هاشم، جد دوم پیامبراکرم (ص)، می‏باشد. این بزرگوران نیز از اولاد همان هاشم جد امجد پیامبراکرم (ص) هستند و به همین دلیل این روستا را به نام آل هاشم یعنی اولاد هاشم نامیدند. نظریه‏ی دیگر، که صحیح‏تر به نظر می‏رسد، این است که بنا به روایت تاریخ، امیر با پسرعموی خویش (احمد بن محمد بن هاشم) و اعقاب آنها در این محل فرود آمدند و به شهادت رسیدند و چون پدر بزرگ هر دو بزرگوار هاشم بوده است، به همین دلیل این محل را «آل هاشم» نامیدند.
مردم این روستا در یک نقل دهان به دهان روستا را «آلشما» می‏نامند که در ترکی به معنای «آتش نگیر» است. و برای این معنی توجیهاتی در افواه عامیانه مطرح است.(۴) اما درست‏تر این است که بگوییم چون «آل هاشم» در زبان گفتاری مقداری ثقیل است و شکل گفتاری کلمات به مرور زمان تغییر می‏کند، کلمه‏ی آل هاشم نیز در طول زمان به صورت «آلشما» درآمده است که مخفف همان کلمه آل هاشم است. کلمه‏ی آل هاشم عربی است و امامزادگان (ع) نیز موقع ورود به روستا به زبان عربی صحبت می‏کردند و با زبان ترکی آشنایی نداشتند.(۵)

ورود این بزرگواران به آل هاشم و شهادت امیر نعمت الله

این بزرگواران بنا به نقل گذشتگان و برخی نوشته‏های مکتوب(۱) از مدینه‏ی منوره به سمت عراق حرکت می‏کنند و از آن جا از مرز خوزستان وارد ایران می‏شوند. درباره‏ی علت ورود این بزرگواران به ایران نظریات متفاوتی وجود دارد. یکی از دلایلی که اکثر محققان بر آن تأکید دارند این است که این بزرگواران برای زیارت مشهد مقدس به ایران می‏آیند. در آن زمان علویان و شیعیان ایران در آستانه‏ی رسیدن به قدرت بودند و زمان ورود این بزگواران به ایران با اواخر دوران حکومت تیموریان در ایران همزمان بوده است. «در آن زمان شیخ حیدر فرزند شیخ جنید از اخلاف شیخ صفی الدین اردبیلی در اردبیل هم حکومت معنوی داشت که به وسیله‏ی اوزون حسن از سلسله
آق قویونلوها برکرسی ارشاد خانقاه شیخ صفی نشانده شده بود، و هم حکومت سیاسی می‏خواست پیدا کند و شیخ حیدر پدر شاه اسماعیل صفوی (سر سلسله‏ی صفویه) بود که در سال ۹۰۵ ه سلسله‏ی صفویه را تشکیل داد. شیخ حیدر نیز در سال ۸۹۳ ه به خاطر توسعه طلبی‏هایی که داشت، باعث شد تا سلطان یعقوب، جانشین اوزون حسن، در برابر او بایستد و به یاری شروانشاه بشتابد و پس از مدتی جنگ با سپاهیان صفویه آنها را شکست داده و شیخ حیدر را به اسارت گرفته و به قتل رساندند.(۷)
در زمان ورود این بزرگواران به ایران، کشور به صورت ملوک الطوایفی، اداره می‏شد و در شیراز بین امیر(۸) نعمت الله (ع) و یارانش با مزدوران وقت حکومت، نبرد سختی درمی‏گیرد. این بزرگواران به ناچار متواری می‏شوند و هر یک به محلی عزیمت می‏کنند اما این که چرا این بزرگواران به منطقه‏ی آذربایجان و خلخال عزیمت می‏کنند و مسیر طولانی شیراز به آذربایجان را طی می‏کنند. احتمالا این بوده که چون بعد از تیموریان، صفویان به قدرت رسیدند و صفویان اولاد پیامبر اکرم (ص) را محترم می‏شمردند بیشتر علویان وارد این منطقه می‏شدند. دلیل دیگری در این زمینه در منابع ذکر نشده است. این شهید بزرگوار طبق سنگ نوشته‏های موجود در امامزاده در سال ۸۷۵ ه به این محل وارد می‏شوند و توسط مزدوران وقت حکومتی، پادشاهان تیموری، که جوخه‏های سرکوب به نام «تزوک تیموری»، «کوتوال» و «قورچی» تشکیل داده بودند، آزار می‏بینند. قورچی‏ها به عنوان گزمه و امنیه‏های محلی آن روز به شمار می‏آمدند که در این جنایت با فئودال‏ها و اشرار سنی مذهب متعصب، که تابستان برای ییلاق به این محل می‏آمدند.، همدست می‏شدند. تا سرانجام حضرت امیر نعمت الله، این جوان ۳۵ ساله را که غیابا به اعدام محکوم کرده بودند، به شهادت می‏رسانند.(۹)چوبدستی به شهادت می‏رسد. در صورت صحت این گفته باز هم شهادت ایشان توسط عوامل حکام محلی صورت گرفته است. این شهادت‏ها و جنگ و گریزها و از قرن نهم هجری در پی قیام‏هایی چون سربداران در سبزوار نهضت سادات در مازندران و آذربایجان، که عمدتا با اهداف و شعارهایی چون عدالت اجتماعی و اعتقاد راسخ به فلسفه‏ی انتظار ظهور حضرت ولی عصر (عج) همراه بوده صورت گرفته است.
به هر حال بعد از فروپاشی سلسله‏ی خونخوار تیموریان در قرن نهم و تشکیل حکومت صفوی در قرن دهم سال ۹۰۵ هجری و قوت یافتن تشیع و طرفداران حکومت علوی و سادات، اعقاب و پسرعموهای این بزرگواران به خونخواهی قیام کردند. عاملان این جنایت، گذشته از ترس از صفویان از کرده‏ی خود (شهید کردن امیر نعمت الله بن حسین بن هاشم (ع)) پشیمان و به دنبال بهانه‏ای برای جبران مافات بودند؛ چرا که بعد از این جنایت، دچار مصیبت‏ها و بلاهای آسمانی شده بودند. به همین دلیل حاکم این منطقه، که دو برادر به نام‏های احمد و محمود بودند، منطقه را ترک کردند و و حشم و خدم خود را به منطقه‏ای به نام آق داغ کوچاندند و این روستا را به طور کلی به بازماندگان آن بزرگواران سپردند. چون امیر نعمت الله شهید (ع) در آن زمان – بنا به قولی – اولادی نداشت قسمتی از املاک را وقف ایشان کردند که هنوز هم اداره‏ی اوقاف و امور خیریه شهرستان خلخال با فروش سالانه علوفه‏ی چمن موقوفه‏ی این بزرگوار درآمدی به فراخور نصیبش می‏شود.(۱۰) بقیه‏ی املاک نیز به پسر عموها و اعقاب ایشان رسید که بطن.
به بطن وقف اولاد ذکور شده است. این قانون با سکنی گزیدن عده‏ای غیر سادات در این روستا و خرید و فروش زمین‏های مزروعی و مسکونی عملا منسوخ شده است.
در کتاب خلخال و مشاهیر درباره‏ی این امامزادگان به نقل از نوشته‏های مرحوم ایوب اسکافی چنین می‏خوانیم: «این بزرگواران در عهد خلافت مأمون بعد از شهادت امام رضا (ع) برای انتزاع خلافت از بنی‏عباس به ایران آمدند و ریاست عده‏ای از آنها را سید جلال الدین (ع)، سید اشرف (ع) و امیر نعمت الله (ع) به عهده داشتند که در جنگ با بنی‏عباس سید جلال الدین (ع) در حوالی لاهیجان و سید اشرف (ع) در حوالی طالش و امیر نعمت الله (ع) در روستای آل هاشم توسط گماشتگان بنی عباس شهید می‏شوند…»(11).
این مطلب مستند نیست و نمی‏تواند صیحیح باشد؛ چون با تاریخ سنگ نوشته‏های موجود در امامزاده و دیگر اسناد تاریخی مطابقت ندارد. اینکه در پاورقی همان صفحه از این کتاب رحلت آن بزرگواران را، بنا به قولی دیگر، سال ۹۳۰ ه‏ق نقل شده است، باز هم با متن سنگ نوشته‏های موجود مطابقت ندارد.
ضمنا تصویر سنگ نوشته‏ها سال شهادت آن بزرگواران را نشان می‏دهد که با نوشته‏ی جناب آقای نقیب بیش از ششصد سال فاصله دارد و این مسئله برای هیچ محققی قابل قبول نیست. امامزادگان آل هاشم (ع) که مزار امیر نعمت الله شهید و سید احمد بن محمد بن هاشم و سید ابراهیم و سید ولی الدین (ع) از اعقاب ایشان در آن قرار دارد.، از اویل قرن دهم مورد توجه شیفتگان خاندان عصمت و طهارت بوده است. این سنگ نوشته‏ها اکثرا در سال ۱۳۴۸ هنگام تجدید بنا در داخل دیواره‏های امامزاده تعبیه شده‏اند. تا محفوظ بمانند. و سنگ نوشته‏ی امیر نعمت الله شهید روی قبر ایشان در داخل ضریح مقدس قرار گرفته است و تصویر این سنگ نوشته‏ها در همان سال ۱۳۴۸ هجری شمسی برداشته شده است.

اعقاب و انساب سادات محترم آل هاشم و امامزادگان بزرگوار در سی تبار مقدس

انساب سادات محترم آل هاشم تا امام موسی بن جعفر (ع) بدین شرح است: شهید امیر نعمت اله بن حسین بن هاشم بن اسماعیل بن محمد بن حسین بن جابر بن حسن بن حسین بن محسن بن علی بن محمد بن احمد بن جابر بن حسین بن محسن بن موسی بن محمد بن احمد بن موسی بن حسین بن ابراهیم بن حسن بن احمد بن ماجد بن معد بن اسماعیل بن یحیی بن محمد بن احمد بن ابراهیم بن محمد بن موسی بن جعفر (ع).

بنا و ساختمان امامزاده شهید امیر نعمت‏الله آل هاشم

پس از شهادت امیر نعمت الله (ع) در آل هاشم، مزار آن بزرگوار به صورت زیارتگاه اهالی محل و منطقه خلخال و شهرستان‏های همجوار درآمد. به احترام آن شهید بزرگوار و همراهان، بنای زیارتی را از خشت و گل ساختند. این بنا حدود چهل سال پیش بازسازی شد و در طول این ادوار همواره تعمیر و مرمت می‏شد.(۱۲) در سال ۱۳۴۸ اهالی آل هاشمین و مریدان این امامزداگان از اطراف و اکناف جمع شدند و این مکان متبرک را تجدید بنا کردند. ساختمان این امامزاده در سال ۱۳۴۸ از سنگ خود روستا (از محلی به نام شاه بلاغی) به رنگ تقریبا نارنجی مایل به زرد ساخته شده است.
بنای این امامزاده در سال ۱۳۴۸ چهار چشمه بود: ۱. حرم؛ ۲. ایوان جلو حرم؛ ۳. اتاق خادم؛ ۴. وروردی حرم (دهلیز). ارتفاع بنا از کف تا سقف و پای طاق گنبد ۵ / ۳ متر است و پی آن در قسمت‏های امامزاده متفاوت است و از کلوخ و آهک و ماسه و خاک رس مخلوط است. دیوارها سنگی و ملات آن ماسه و آهک است و عرض دیوارها ۶۰ سانتی متر و ملات پایه‏ها ترکیبی از آهک و سیمان است. نمای خارجی بنا با سنگ و بندکشی شده است.
نمای درب ورودی دارای سر در و دو پایه‏ی طرفین ایوان از سنگ مالون است. پایه‏های وسطی ایوان با پایه‏ی سنگی ۴۰ ضربدر ۶۰ است.
پوشش بنا در حرم طاق آجری و غیر از حرم با تیرآهن شماره ۱۴ به فاصله‏ی معمولی و طاق ضربی با آجر است کفسازی داخل موزاییک الوان است و اطاق خادم با گچ و خاک فرش شده است.
این بنا دارای یک در ورودی آهنی از بیرون به داخل ورودی (کفش‏کن یا دهلیز) به مساحت ۵ / ۱ ضربدر ۵ / ۲، یک پنجره آهنی از حرم به ایوان به مساحت ۵ / ۲ ضربدر ۳ متر، یک در آهنی از ورودی به ایوان به مساحت ۵ / ۲ ضربدر ۲ / ۱ متر با نیم تنه شیشه، یک پنجره آهنی به مساحت ۲ ضربدر ۵ / ۱ از اتاق خادم به بیرون و یک درب آهنی سه پارچه از ورودی (کفش کن) به حرم به مساحت ۵ / ۲ ضربدر ۷۰ / ۱ متر است که در وسط ثابت است و طرفین برای ورود و خروج به حرم باز و بسته می‏شود. همچنین این بنا از کفش‏کن به اتاق خادم دارای در آهنی به مساحت ۵ / ۲ ضربدر ۱ متر، یک در از ایوان به مسجد ۵ / ۲ ضربدر ۲۰ / ۱ متر است جلو ایوان با نرده‏ی آهنی به طور کلی مسدود شده است. و یک در نرده‏ای روی آن قرار دارد. در طرفین سردر روی پایه‏های در دو مناره‏ی کوچک به ارتفاع ۵ / ۱ متر با سنگ و ملات و سمیان ساخته شده است. سمت جنوبی امامزاده دیوارکشی شده است که با سنگی ضخیم در کنار جاده قرار دارد. سرویس بهداشتی در طرف غرب در گوشه‏ی محوطه حرم ساخته شده است و بالاتر از آن غسالخانه‏ای بنا شده است که در اختیار اهالی آل هاشمین است. این غسالخانه در داخل محوطه‏ی موقوفه ساخته شده و و جزئی از امامزاده محسوب می‏شود. تقریبا در سمت شمال امامزاده گورستان اهالی و سادات است.
حدود ده سال پیش به همت اهالی و همکاری سازمان اوقاف بنای مسجد این امامزاده نیز با همان سنگی که ساختمان امامزاده با آن تجدید بنا شده بود ساخته شد که همه ساله، در ایام خاص، پذیرای مهمانان دور و نزدیک است و مشکلات زایران را تا حدی برطرف کرده است.
این بنا که با استفاده از معماران برجسته‏ی شهر و به همت اهالی و امنای محل به خصوص با تلاش بی‏وقفه‏ی مرحوم حجت السلام حاج سید مفید نظیری ساخته شد، از طرف شرق به طول ۵۰ / ۱۱ متر و به ارتفاع ۵۰ / ۳ متر است و از طرف غرب به طول ۲۰ / ۹ متر و به ارتفاع ۵۰ / ۳ متر و از طرف جنوب به طول ۲۰ / ۱۹ متر و به ارتفاع ۴ متر است و نیز از طرف شمال به طول ۲۰ / ۱۹ متر و به ارتفاع ۳ متر قرار دارد. چون زمین امامزاده مقداری شیب دارد، ارتفاع شمال با جنوب امامزاده (دیوارها) متفاوت است. در داخل حرم در قسمت غربی، قبر مطهر شهید امیر نعمت الله (ع) و سید احمد (ع) قرار دارد و امیر نعمت الله (ع) در قسمت شمالی و سید احمد(ع) مرحوم در قسمت جنوبی در داخل ضریح مدفون شده‏اند. مرحوم سید ولی الدین (ع) در طرف شرق ضریح مقدس به فاصله دو متر از ضریح مقدس و مرحوم سید ابراهیم (ع) نزدیک اتاق خادم به فاصله تقریبا ۴ متر مدفونند. در کنار مرقد مطهر امیر نمت الله (ع) دیواری به فاصله‏ی تقریبا نیم متر قرار دارد که هنگام تجدید بنا، کارگران با نظارت پیمانکاران به دلیل استحکام بیش از حد، نیازی به کندن آن ندیدند. گویا استحکام این دیوار قابل مقایسه با دیوارهای خشتی و گلی دیگر نبوده است، ولی چون این دیوار با ضریح مطهر تقریبا نیم متر فاصله دارد، طواف زایران به هنگام شلوغی با مشکل مواجه می‏شود که امیدواریم برای این مسئله نیز تدبیری اندیشیده شود.

پی نوشت:

۱- از کلیه‏ی عزیزانی که با سعه‏ی صدر به پرسش‏های این حقیر پاسخ داده‏اند و نیز از کسانی که منابع در اختیار گذاشته‏اند، بخصوص خانواده‏ی محترم شادروان حضرت حجت السلام حاج سید مفید نظیری و نیز اداره‏ی اوقاف و امور خیریه‏ی شهرستان خلخال، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سازمان اوقاف و دیگر عزیزان حقیقی و حقوقی سپاسگزارم.
۲- فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادی‏ها)، انتشارات سازمان جغرافیایی کشور، ج ۴ ص ۴۴. .
۳- فرهنگ آبادیهای ایران (شامل نام‏ها و موقعیت جغرافیایی شهر و دیه‏های کشور) بخش اول، انتشارات امیر کبیر، سال ۱۳۳۹، ص ۱۳.
۴- در آلبومی که در اداره‏ی اوقاف شهرستان خلخال موجود است به وجه تسمیه‏ی (آتش نگیر) از نظر برخی از مردم اشاره شده است.
۵- اهالی روستای آل هاشم الآن ترکی را به گونه‏ای صحبت می‏کنند که انگار آن را از کتاب آموخته‏اند. این نشان می‏دهد که این زبان بعدها توسط آن بزرگواران و اولاد ایشان بنا به مقتضیات زمانی آموخته شده است. اصطلاحات عربی، به خصوص اسامی عربی و آداب و رسوم عربی در مقایسه با روستاهای همجوار بیشتر رایج است. شاید به جرأت بتوان گفت که تا قریب سی سال پیش یک اسم غیر اسلامی در بین اهالی سادات آل هاشم وجود نداشت. .
۶- نوشته‏های موجود در اداره‏ی اوقاف شهرستان خلخال.
۷- مرتضی راوندی، تاریخ اجتماعی ایران، انتشارات امیر کبیر، ج ۲، صص ۳۷۹ – ۳۷۶؛ رسول جعفریان، تاریخ ایران اسلامی، دفتر چهارم (صفویه از ظهور تا زوال ۱۱۳۵ – ۹۰۵)، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، چاپ اول: ۱۳۷۸، صص ۳۰ – ۲۸. .
۸- لقب «امیر» را به این دلیل به ایشان می‏دادند که آن حضرت فرمانده‏ی بیش از سیصد نفر بوده است. که در شیراز با عوامل حکومت وقت می‏جنگیدند.
۹- نوشته‏های موجود در اداره‏ی اوقاف شهرستان خلخال. .
می‏گویند ایشان توسط چوپانی از خادمان حاکم منطقه و با
۱۰- هر چند اداره‏ی اوقاف شهرستان خلخال اخیرا برای تعیین حدود چمن موقوفه‏ی مذکور (قسمتی از کل چمن آل هاشمین) و جلوگیری از تعرضات بعضی افراد فرصت طلب اقداماتی انجام داده است، ولی متأسفانه در دوران گذشته به قسمت اعظمی از این چمن (حدود فعلی) تعرض شده و به علت ضعف اداره‏ی اوقاف وقت منطقه کسی جلوی این تعرضات را نگرفته است.
۱۱- محمد مسعود نقیب، خلخال و مشاهیر، انتشارات مهد آزادی، چاپ اول، ۱۳۷۹، تبریز، صص ۳۰۲ – ۳۰۱.
۱۲- متأسفانه از ساختمان اولیه‏ی امامزاده، که با خشت خام درست شده بود، تصویری در دست نویسنده نبرده است.

منبع: میراث جاویدان
و
rasekhoon.net/article/show-15964.aspx