آل هاشم – خلخال – اردبیل
شهرستان خلخال – استان اردبیل
alehashemeolya.persianblog.ir/
alehashemein.persianblog.ir/
موقعیت جغرافیای روستای آل هاشم و امامزادگان مدفون در آن
«در هشت کیلومتری جنوب غربی شهرستان خلخال، از توابع استان اردبیل، روستایی واقع شده است به نام آل هاشم که در دو محل به فاصله یک کیلومتر از همدیگر به نامهای آل هاشم سفلی و آل هاشم علیا واقع شدهاند. این روستا در منطقهای کوهستانی با آب و هوای معتدل قرار دارد که کلیه سکنهی آن شیعهی اثنی عشری و سادات هستند و به زبان ترکی تکلم میکنند و به کار کشاورزی و دامداری سنتی مشغول هستند.»(2)
امامزاده امیر نعمت الله شهید (ع) و همراهان ایشان درحد فاصل بین این دو روستا در حدود املاک آل هاشم سفلی قرار دارد و چون ارتفاع آل هاشم علیا از سطح دریا ۱۰ متر بیشتر از آل هاشم سفلی است به آن «آل هاشم علیا» و دیگری را «آل هاشم سفلی» مینامند. «روستای آل هاشم در ۲۷ دقیقه و ۴۸ درجه طول جغرافیایی و ۳۴ دقیقه و ۳۷ درجه عرض جغرافیایی قرار گرفته است.»(3) چون امامزاده آل هاشم تقریبا تا حدودی به روستای آل هاشم سفلی نزدیکتر است، همواره تولیت آن در طول تاریخ، به غیر از موارد استثنایی، با اهالی روستای آل هاشم سفلی بوده ات. گروه مدیران روستا ۵ نفر امنا دارد که ۳ نفر از آنان از بین روستاییان آل هاشم سفلی و ۲ نفر دیگر از بین اهالی روستای آل هاشم علیا انتخاب میشوند تا به امور امامزاده رسیدگی نمایند.
این امامزاده در مسیر اصلی آل هاشمین به شهر خلخال قرار دارد و همواره مشتاقان زیارت این امامزاده از اطراف و اکناف و روستاهای همجوار و از خود شهر خلخال و حتی از استانهای همجوار با استان اردبیل، مثل گیلان که تا حدی قولا و عملا از کرامات آن اطلاع یافتهاند، برای زیارت این امامزاده به این محل میآیند.
روستای آل هاشم از منظر تاریخی
این روستا قبل از عزیمت این بزرگواران، محل سکونت موقت و چراگاه ییلاقی خان منطقه بوده است. خان برای خود رعایا و حشم و خدم داشته است. طبق نقل قول قدما، نام قدیمی و اولیه این روستا به «مرغزار» معروف بوده است؛ چرا که در این محل چمنزار طبیعی بزرگی است که در نوع خود یکی از مناظر کم نظیر ایران است. این چمنزار مسطح و طبیعی است و از آن جا که در فصل تابستان و بهار علوفه چمن رشد میکرده و بعه علت نبود وسایل و امکانات، قابل درو نبوده است و به صورت سبزهزار درو نشده باقی میماند. خان منطقه حشم و خدم خود را برای استفاده به این محل میفرستاده است. پرندگان مهاجری مانند.
اردکهای وحشی در فصول خاص سال در این محل ساکن میشدند. و هنوز هم این نوع پرندگان گاه در این چمنزار مشاهده میشوند.
اطراف این منطقه را که به صورت چمنزار مسطح کاملا طبیعی با وسعت عظیم و یکدست درآمده کوه فراگرفته است و از لحاظ منابع آبی یکی از روستاهای پر آب منطقه محسوب میشود. شاید این چمنزار در آغاز به صورت آبگیری بوده است. که با جریان بافتن آب از یک مسیر خاص (کنار امامزاده)، که تنها مسیر جریان آب به خارج از چمنزار است، رفته رفته با تلاقی تبدیل شده است. بعد از مدتی ساکنان قدیمی آب این باتلاقها را با ایجاد کانال و نهرکشی جاری کردند و باتلاقها به چمنزار تبدیل شده است، به همین دلیل این چمنزارها همواره خیس و نمناک هستند و به صورت چمن طبیعی با منظرهای زیبا تاکنون باقی مانده است. و چشم هر بینندهای را در فصلهای بهار و تابستان خیره میکند، اما در فصول دیگر سال غالبا، به علت کوهستانی بودن منطقه، پر از برف است.
وجه تسمیهی «آل هاشم»
در علت نامگذاری کلمهی آل هاشم. [al- hacem] که به معنی خاندان هاشم است. دو نظر قابل طرح است: نظریهی اول این که منظور از آل هاشم همان فرزندان هاشم، جد دوم پیامبراکرم (ص)، میباشد. این بزرگوران نیز از اولاد همان هاشم جد امجد پیامبراکرم (ص) هستند و به همین دلیل این روستا را به نام آل هاشم یعنی اولاد هاشم نامیدند. نظریهی دیگر، که صحیحتر به نظر میرسد، این است که بنا به روایت تاریخ، امیر با پسرعموی خویش (احمد بن محمد بن هاشم) و اعقاب آنها در این محل فرود آمدند و به شهادت رسیدند و چون پدر بزرگ هر دو بزرگوار هاشم بوده است، به همین دلیل این محل را «آل هاشم» نامیدند.
مردم این روستا در یک نقل دهان به دهان روستا را «آلشما» مینامند که در ترکی به معنای «آتش نگیر» است. و برای این معنی توجیهاتی در افواه عامیانه مطرح است.(۴) اما درستتر این است که بگوییم چون «آل هاشم» در زبان گفتاری مقداری ثقیل است و شکل گفتاری کلمات به مرور زمان تغییر میکند، کلمهی آل هاشم نیز در طول زمان به صورت «آلشما» درآمده است که مخفف همان کلمه آل هاشم است. کلمهی آل هاشم عربی است و امامزادگان (ع) نیز موقع ورود به روستا به زبان عربی صحبت میکردند و با زبان ترکی آشنایی نداشتند.(۵)
ورود این بزرگواران به آل هاشم و شهادت امیر نعمت الله
این بزرگواران بنا به نقل گذشتگان و برخی نوشتههای مکتوب(۱) از مدینهی منوره به سمت عراق حرکت میکنند و از آن جا از مرز خوزستان وارد ایران میشوند. دربارهی علت ورود این بزرگواران به ایران نظریات متفاوتی وجود دارد. یکی از دلایلی که اکثر محققان بر آن تأکید دارند این است که این بزرگواران برای زیارت مشهد مقدس به ایران میآیند. در آن زمان علویان و شیعیان ایران در آستانهی رسیدن به قدرت بودند و زمان ورود این بزگواران به ایران با اواخر دوران حکومت تیموریان در ایران همزمان بوده است. «در آن زمان شیخ حیدر فرزند شیخ جنید از اخلاف شیخ صفی الدین اردبیلی در اردبیل هم حکومت معنوی داشت که به وسیلهی اوزون حسن از سلسله
آق قویونلوها برکرسی ارشاد خانقاه شیخ صفی نشانده شده بود، و هم حکومت سیاسی میخواست پیدا کند و شیخ حیدر پدر شاه اسماعیل صفوی (سر سلسلهی صفویه) بود که در سال ۹۰۵ ه سلسلهی صفویه را تشکیل داد. شیخ حیدر نیز در سال ۸۹۳ ه به خاطر توسعه طلبیهایی که داشت، باعث شد تا سلطان یعقوب، جانشین اوزون حسن، در برابر او بایستد و به یاری شروانشاه بشتابد و پس از مدتی جنگ با سپاهیان صفویه آنها را شکست داده و شیخ حیدر را به اسارت گرفته و به قتل رساندند.(۷)
در زمان ورود این بزرگواران به ایران، کشور به صورت ملوک الطوایفی، اداره میشد و در شیراز بین امیر(۸) نعمت الله (ع) و یارانش با مزدوران وقت حکومت، نبرد سختی درمیگیرد. این بزرگواران به ناچار متواری میشوند و هر یک به محلی عزیمت میکنند اما این که چرا این بزرگواران به منطقهی آذربایجان و خلخال عزیمت میکنند و مسیر طولانی شیراز به آذربایجان را طی میکنند. احتمالا این بوده که چون بعد از تیموریان، صفویان به قدرت رسیدند و صفویان اولاد پیامبر اکرم (ص) را محترم میشمردند بیشتر علویان وارد این منطقه میشدند. دلیل دیگری در این زمینه در منابع ذکر نشده است. این شهید بزرگوار طبق سنگ نوشتههای موجود در امامزاده در سال ۸۷۵ ه به این محل وارد میشوند و توسط مزدوران وقت حکومتی، پادشاهان تیموری، که جوخههای سرکوب به نام «تزوک تیموری»، «کوتوال» و «قورچی» تشکیل داده بودند، آزار میبینند. قورچیها به عنوان گزمه و امنیههای محلی آن روز به شمار میآمدند که در این جنایت با فئودالها و اشرار سنی مذهب متعصب، که تابستان برای ییلاق به این محل میآمدند.، همدست میشدند. تا سرانجام حضرت امیر نعمت الله، این جوان ۳۵ ساله را که غیابا به اعدام محکوم کرده بودند، به شهادت میرسانند.(۹)چوبدستی به شهادت میرسد. در صورت صحت این گفته باز هم شهادت ایشان توسط عوامل حکام محلی صورت گرفته است. این شهادتها و جنگ و گریزها و از قرن نهم هجری در پی قیامهایی چون سربداران در سبزوار نهضت سادات در مازندران و آذربایجان، که عمدتا با اهداف و شعارهایی چون عدالت اجتماعی و اعتقاد راسخ به فلسفهی انتظار ظهور حضرت ولی عصر (عج) همراه بوده صورت گرفته است.
به هر حال بعد از فروپاشی سلسلهی خونخوار تیموریان در قرن نهم و تشکیل حکومت صفوی در قرن دهم سال ۹۰۵ هجری و قوت یافتن تشیع و طرفداران حکومت علوی و سادات، اعقاب و پسرعموهای این بزرگواران به خونخواهی قیام کردند. عاملان این جنایت، گذشته از ترس از صفویان از کردهی خود (شهید کردن امیر نعمت الله بن حسین بن هاشم (ع)) پشیمان و به دنبال بهانهای برای جبران مافات بودند؛ چرا که بعد از این جنایت، دچار مصیبتها و بلاهای آسمانی شده بودند. به همین دلیل حاکم این منطقه، که دو برادر به نامهای احمد و محمود بودند، منطقه را ترک کردند و و حشم و خدم خود را به منطقهای به نام آق داغ کوچاندند و این روستا را به طور کلی به بازماندگان آن بزرگواران سپردند. چون امیر نعمت الله شهید (ع) در آن زمان – بنا به قولی – اولادی نداشت قسمتی از املاک را وقف ایشان کردند که هنوز هم ادارهی اوقاف و امور خیریه شهرستان خلخال با فروش سالانه علوفهی چمن موقوفهی این بزرگوار درآمدی به فراخور نصیبش میشود.(۱۰) بقیهی املاک نیز به پسر عموها و اعقاب ایشان رسید که بطن.
به بطن وقف اولاد ذکور شده است. این قانون با سکنی گزیدن عدهای غیر سادات در این روستا و خرید و فروش زمینهای مزروعی و مسکونی عملا منسوخ شده است.
در کتاب خلخال و مشاهیر دربارهی این امامزادگان به نقل از نوشتههای مرحوم ایوب اسکافی چنین میخوانیم: «این بزرگواران در عهد خلافت مأمون بعد از شهادت امام رضا (ع) برای انتزاع خلافت از بنیعباس به ایران آمدند و ریاست عدهای از آنها را سید جلال الدین (ع)، سید اشرف (ع) و امیر نعمت الله (ع) به عهده داشتند که در جنگ با بنیعباس سید جلال الدین (ع) در حوالی لاهیجان و سید اشرف (ع) در حوالی طالش و امیر نعمت الله (ع) در روستای آل هاشم توسط گماشتگان بنی عباس شهید میشوند…»(11).
این مطلب مستند نیست و نمیتواند صیحیح باشد؛ چون با تاریخ سنگ نوشتههای موجود در امامزاده و دیگر اسناد تاریخی مطابقت ندارد. اینکه در پاورقی همان صفحه از این کتاب رحلت آن بزرگواران را، بنا به قولی دیگر، سال ۹۳۰ هق نقل شده است، باز هم با متن سنگ نوشتههای موجود مطابقت ندارد.
ضمنا تصویر سنگ نوشتهها سال شهادت آن بزرگواران را نشان میدهد که با نوشتهی جناب آقای نقیب بیش از ششصد سال فاصله دارد و این مسئله برای هیچ محققی قابل قبول نیست. امامزادگان آل هاشم (ع) که مزار امیر نعمت الله شهید و سید احمد بن محمد بن هاشم و سید ابراهیم و سید ولی الدین (ع) از اعقاب ایشان در آن قرار دارد.، از اویل قرن دهم مورد توجه شیفتگان خاندان عصمت و طهارت بوده است. این سنگ نوشتهها اکثرا در سال ۱۳۴۸ هنگام تجدید بنا در داخل دیوارههای امامزاده تعبیه شدهاند. تا محفوظ بمانند. و سنگ نوشتهی امیر نعمت الله شهید روی قبر ایشان در داخل ضریح مقدس قرار گرفته است و تصویر این سنگ نوشتهها در همان سال ۱۳۴۸ هجری شمسی برداشته شده است.
اعقاب و انساب سادات محترم آل هاشم و امامزادگان بزرگوار در سی تبار مقدس
انساب سادات محترم آل هاشم تا امام موسی بن جعفر (ع) بدین شرح است: شهید امیر نعمت اله بن حسین بن هاشم بن اسماعیل بن محمد بن حسین بن جابر بن حسن بن حسین بن محسن بن علی بن محمد بن احمد بن جابر بن حسین بن محسن بن موسی بن محمد بن احمد بن موسی بن حسین بن ابراهیم بن حسن بن احمد بن ماجد بن معد بن اسماعیل بن یحیی بن محمد بن احمد بن ابراهیم بن محمد بن موسی بن جعفر (ع).
بنا و ساختمان امامزاده شهید امیر نعمتالله آل هاشم
پس از شهادت امیر نعمت الله (ع) در آل هاشم، مزار آن بزرگوار به صورت زیارتگاه اهالی محل و منطقه خلخال و شهرستانهای همجوار درآمد. به احترام آن شهید بزرگوار و همراهان، بنای زیارتی را از خشت و گل ساختند. این بنا حدود چهل سال پیش بازسازی شد و در طول این ادوار همواره تعمیر و مرمت میشد.(۱۲) در سال ۱۳۴۸ اهالی آل هاشمین و مریدان این امامزداگان از اطراف و اکناف جمع شدند و این مکان متبرک را تجدید بنا کردند. ساختمان این امامزاده در سال ۱۳۴۸ از سنگ خود روستا (از محلی به نام شاه بلاغی) به رنگ تقریبا نارنجی مایل به زرد ساخته شده است.
بنای این امامزاده در سال ۱۳۴۸ چهار چشمه بود: ۱. حرم؛ ۲. ایوان جلو حرم؛ ۳. اتاق خادم؛ ۴. وروردی حرم (دهلیز). ارتفاع بنا از کف تا سقف و پای طاق گنبد ۵ / ۳ متر است و پی آن در قسمتهای امامزاده متفاوت است و از کلوخ و آهک و ماسه و خاک رس مخلوط است. دیوارها سنگی و ملات آن ماسه و آهک است و عرض دیوارها ۶۰ سانتی متر و ملات پایهها ترکیبی از آهک و سیمان است. نمای خارجی بنا با سنگ و بندکشی شده است.
نمای درب ورودی دارای سر در و دو پایهی طرفین ایوان از سنگ مالون است. پایههای وسطی ایوان با پایهی سنگی ۴۰ ضربدر ۶۰ است.
پوشش بنا در حرم طاق آجری و غیر از حرم با تیرآهن شماره ۱۴ به فاصلهی معمولی و طاق ضربی با آجر است کفسازی داخل موزاییک الوان است و اطاق خادم با گچ و خاک فرش شده است.
این بنا دارای یک در ورودی آهنی از بیرون به داخل ورودی (کفشکن یا دهلیز) به مساحت ۵ / ۱ ضربدر ۵ / ۲، یک پنجره آهنی از حرم به ایوان به مساحت ۵ / ۲ ضربدر ۳ متر، یک در آهنی از ورودی به ایوان به مساحت ۵ / ۲ ضربدر ۲ / ۱ متر با نیم تنه شیشه، یک پنجره آهنی به مساحت ۲ ضربدر ۵ / ۱ از اتاق خادم به بیرون و یک درب آهنی سه پارچه از ورودی (کفش کن) به حرم به مساحت ۵ / ۲ ضربدر ۷۰ / ۱ متر است که در وسط ثابت است و طرفین برای ورود و خروج به حرم باز و بسته میشود. همچنین این بنا از کفشکن به اتاق خادم دارای در آهنی به مساحت ۵ / ۲ ضربدر ۱ متر، یک در از ایوان به مسجد ۵ / ۲ ضربدر ۲۰ / ۱ متر است جلو ایوان با نردهی آهنی به طور کلی مسدود شده است. و یک در نردهای روی آن قرار دارد. در طرفین سردر روی پایههای در دو منارهی کوچک به ارتفاع ۵ / ۱ متر با سنگ و ملات و سمیان ساخته شده است. سمت جنوبی امامزاده دیوارکشی شده است که با سنگی ضخیم در کنار جاده قرار دارد. سرویس بهداشتی در طرف غرب در گوشهی محوطه حرم ساخته شده است و بالاتر از آن غسالخانهای بنا شده است که در اختیار اهالی آل هاشمین است. این غسالخانه در داخل محوطهی موقوفه ساخته شده و و جزئی از امامزاده محسوب میشود. تقریبا در سمت شمال امامزاده گورستان اهالی و سادات است.
حدود ده سال پیش به همت اهالی و همکاری سازمان اوقاف بنای مسجد این امامزاده نیز با همان سنگی که ساختمان امامزاده با آن تجدید بنا شده بود ساخته شد که همه ساله، در ایام خاص، پذیرای مهمانان دور و نزدیک است و مشکلات زایران را تا حدی برطرف کرده است.
این بنا که با استفاده از معماران برجستهی شهر و به همت اهالی و امنای محل به خصوص با تلاش بیوقفهی مرحوم حجت السلام حاج سید مفید نظیری ساخته شد، از طرف شرق به طول ۵۰ / ۱۱ متر و به ارتفاع ۵۰ / ۳ متر است و از طرف غرب به طول ۲۰ / ۹ متر و به ارتفاع ۵۰ / ۳ متر و از طرف جنوب به طول ۲۰ / ۱۹ متر و به ارتفاع ۴ متر است و نیز از طرف شمال به طول ۲۰ / ۱۹ متر و به ارتفاع ۳ متر قرار دارد. چون زمین امامزاده مقداری شیب دارد، ارتفاع شمال با جنوب امامزاده (دیوارها) متفاوت است. در داخل حرم در قسمت غربی، قبر مطهر شهید امیر نعمت الله (ع) و سید احمد (ع) قرار دارد و امیر نعمت الله (ع) در قسمت شمالی و سید احمد(ع) مرحوم در قسمت جنوبی در داخل ضریح مدفون شدهاند. مرحوم سید ولی الدین (ع) در طرف شرق ضریح مقدس به فاصله دو متر از ضریح مقدس و مرحوم سید ابراهیم (ع) نزدیک اتاق خادم به فاصله تقریبا ۴ متر مدفونند. در کنار مرقد مطهر امیر نمت الله (ع) دیواری به فاصلهی تقریبا نیم متر قرار دارد که هنگام تجدید بنا، کارگران با نظارت پیمانکاران به دلیل استحکام بیش از حد، نیازی به کندن آن ندیدند. گویا استحکام این دیوار قابل مقایسه با دیوارهای خشتی و گلی دیگر نبوده است، ولی چون این دیوار با ضریح مطهر تقریبا نیم متر فاصله دارد، طواف زایران به هنگام شلوغی با مشکل مواجه میشود که امیدواریم برای این مسئله نیز تدبیری اندیشیده شود.
پی نوشت:
۱- از کلیهی عزیزانی که با سعهی صدر به پرسشهای این حقیر پاسخ دادهاند و نیز از کسانی که منابع در اختیار گذاشتهاند، بخصوص خانوادهی محترم شادروان حضرت حجت السلام حاج سید مفید نظیری و نیز ادارهی اوقاف و امور خیریهی شهرستان خلخال، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سازمان اوقاف و دیگر عزیزان حقیقی و حقوقی سپاسگزارم.
۲- فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، انتشارات سازمان جغرافیایی کشور، ج ۴ ص ۴۴. .
۳- فرهنگ آبادیهای ایران (شامل نامها و موقعیت جغرافیایی شهر و دیههای کشور) بخش اول، انتشارات امیر کبیر، سال ۱۳۳۹، ص ۱۳.
۴- در آلبومی که در ادارهی اوقاف شهرستان خلخال موجود است به وجه تسمیهی (آتش نگیر) از نظر برخی از مردم اشاره شده است.
۵- اهالی روستای آل هاشم الآن ترکی را به گونهای صحبت میکنند که انگار آن را از کتاب آموختهاند. این نشان میدهد که این زبان بعدها توسط آن بزرگواران و اولاد ایشان بنا به مقتضیات زمانی آموخته شده است. اصطلاحات عربی، به خصوص اسامی عربی و آداب و رسوم عربی در مقایسه با روستاهای همجوار بیشتر رایج است. شاید به جرأت بتوان گفت که تا قریب سی سال پیش یک اسم غیر اسلامی در بین اهالی سادات آل هاشم وجود نداشت. .
۶- نوشتههای موجود در ادارهی اوقاف شهرستان خلخال.
۷- مرتضی راوندی، تاریخ اجتماعی ایران، انتشارات امیر کبیر، ج ۲، صص ۳۷۹ – ۳۷۶؛ رسول جعفریان، تاریخ ایران اسلامی، دفتر چهارم (صفویه از ظهور تا زوال ۱۱۳۵ – ۹۰۵)، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، چاپ اول: ۱۳۷۸، صص ۳۰ – ۲۸. .
۸- لقب «امیر» را به این دلیل به ایشان میدادند که آن حضرت فرماندهی بیش از سیصد نفر بوده است. که در شیراز با عوامل حکومت وقت میجنگیدند.
۹- نوشتههای موجود در ادارهی اوقاف شهرستان خلخال. .
میگویند ایشان توسط چوپانی از خادمان حاکم منطقه و با
۱۰- هر چند ادارهی اوقاف شهرستان خلخال اخیرا برای تعیین حدود چمن موقوفهی مذکور (قسمتی از کل چمن آل هاشمین) و جلوگیری از تعرضات بعضی افراد فرصت طلب اقداماتی انجام داده است، ولی متأسفانه در دوران گذشته به قسمت اعظمی از این چمن (حدود فعلی) تعرض شده و به علت ضعف ادارهی اوقاف وقت منطقه کسی جلوی این تعرضات را نگرفته است.
۱۱- محمد مسعود نقیب، خلخال و مشاهیر، انتشارات مهد آزادی، چاپ اول، ۱۳۷۹، تبریز، صص ۳۰۲ – ۳۰۱.
۱۲- متأسفانه از ساختمان اولیهی امامزاده، که با خشت خام درست شده بود، تصویری در دست نویسنده نبرده است.
منبع: میراث جاویدان
و
rasekhoon.net/article/show-15964.aspx
ممنون توی لیست هست اولش باز نمیشد