مارندیز – بجستان – خراسان رضوی

وجه تسمیه مرندیز:

روستای مرندیز از جمله روستاهای کهن و بسیار قدیمی شهرستان بجستان است که قدمت آن به چند هزار سال قبل میرسد.بانگریستن به منابع تاریخ وجغرافیای کشورمان این روستا به نام های ماراندیز، مارندیز، مارندژ ومرندیز ذکر شده است . در سفرنامه  صفاالسلطنه نائینی که درسال۱۳۰۰ هجری قمری دردوره سلطنت ناصرالدین شاه قاجار ازمشهدبه نائین میرفته ودرمسیر راه شبی رادر مارندیزگذرانده وجه تسمیه ان چنین ذکرشده است که اصل ان "ماران دژ"بوده به معنی "قلعه ماران"وجود یک قلعه قدیمی در قسمت شرقی روستا این نظر را تایید میکند در قسمت جنوب غربی روستا در سمت راست جاده که به بجستان میرود،در فاصله ی تقریبا ۳یا۴ کیلومتری کوه درمرتفعی است که به نام کوه (مهمتی)گفته میشود که در این کوه حفره ای بوده و مارهای بسیاری در ان جمع شده بودند.کلمه(دژ)بعدا مخفف شده و به صورت (دز)درامده است و ماراندژ به مارندیز تغییر یافته   است،مردم مارندیز ان را بدون تلفظ"الف" مرندیز تلفظ مینمایند .                            برخی کلمه "بارنداز"راهم به کار برده اند،چون این محل در مسیر راه های یزد،کرمان ، اصفهان ، بندر عباس و فارس-مشهد قرار داشته وتقریبا در۴۰فرسخی مشهد مقدس واقع شده است،کاروان ها در این محل که یکی از منازل بین راهی بوده و کاروانسرایی همراه با مسجد در کنار قناتی پر آب و قدیمی همراه با مظهر زیبای آن در این محل وجود داشته است،بار خود را پیاده نموده واستراحت میکردند،که اکنون این قنات کم اب است و از استخری که در کنار قنات وجود داشته است،امروزه اثری نیست که حدودا۲۰سال پیش به علت پایین انداختن بستر قنات این استخر نیزمتروکه شده است .                                                   

پیدایش مرندیز: 

قلعه قدیمی که در قسمت شرق روستا میباشد بعضی از دیواروباروهای آن هنوز پا بر جاست و مسجدجامعی که بر طبق کاوشهای باستان شناسان متعلق به دوره ساسانیان می باشد  به فاصله تقریبا ۱۰۰متر در غرب قلعه واقع شده نشان از قدمت این محل دارد.یکی از روحانیون روستا که متولد ۱۲۹۴ هجری شمسی و متوفی ۱۳۷۳ هجری شمسی می باشد نقل میکرد که،در گذشته قبرهایی در این محل پیدا شده که باتوجه به شکل قبرها مربوط به مسلمانان نبوده و احتمالا مربوط به زرتشتی ها بوده است.  وجود قنات و قرار گرفتن در سرزمین مسطحی که از سمت جنوب به کوه منتهی میشود به فاصله ۳کیلومتر و با همین فاصله هم از سمت شمال به کویر نمک منتهی میشود ،موقعیتی مناسب برای کشاورزی واستفاده از آبهای سطحی فراهم ساخته است . بنابه نوشته مولف کتاب "پسته در ایران"منطقه مه ولات تا حاشیه کویروبرخی سرزمین های اطراف آن ازقدیمی ترین نقاطی است که در چند قرن پیش در انجا پسته کشت میشده است و حتی افراد مسن تر روستاهم براین نکته تاکید دارندکه درختان میوه بسیاری در یک قسمت از مزارع روستا وجود داشته است .                            

طول و عرض جغرافیایی مرندیز: 

روستای مرندیز درجنوب خراسان رضوی ازتوابع شهرستان بجستان  درکنارکویر نمک وبافاصله سی وپنج کیلومتری درشمال شرقی بجستان درحاشیه جاده ترانزیتی مشهد به جنوب قراردارد که جمعیت ان بالغ بر۳۵۰۰نفر میباشد. این روستادرطول جغرافیایی پنجاه وهشت درجه وبیست ویک دقیقه شرقی وعرض سی وچهار درجه وچهل وهشت دقیقه شمالی ودرارتفاع هشتصدو سی وشش متری از سطح ابهای ازاد میباشد. درهمین مورد درگزارش جهاد سازندگی گناباد امده است که: بلندترین ارتفاع در حوالی روستای خانیک به ارتفاع۲۸۱۳ متر وپست ترین نقطه دراطراف مرندیز به ارتفاع۸۳۶ متر از سطح دریا میباشد.                                     

وضعیت آب و هوا:

مقدار سالیانه بارندگی در مرندیز کم  بوده و به واسطه دوری از دریا هوای ان خشک میباشد،هوای مرندیز از مشهد و تربت حیدریه گرم تر ولی از طبس سردتر است وحداکثردرجه حرارت ان در تابستان غالبا سی و هفت وسی وهشت وحداقل درجه حرارت در زمستان به طور معمول وغالب هشت تا ده درجه زیر صفرمی باشد .                                                                                                       

موقعیت مرندیز:

 تقریبا در ۲۴۵ کیلومتری مشهد واقع شده است،این روستا محل تقاطع راه شهر های شمالی خراسان وجنوب وجنوب شرق ایران می باشد ومحور مواصلاتی  مشهد به شیراز، اصفهان ،بندرعباس،کرمان ویزد ازکنارگذر این روستا می گذرد که جنوب کشور را به مشهد وترکمنستان متصل می ساخته واز این رو اهمیت زیادی دارد.                                                             

فرهنگ عامه:

فولکلور یا فرهنگ عامه به مجموعه اداب ورسوم وعقاید وعادات وافسانه هاوحکایات وامثال وترانه ها واشعارعامیانه اطلاق میشود.اصولا تحقیق در فرهنگ عامه وجمع آوری فولکلوریک محل و دقت در آنها موجب می شود که بر احوال،افکار،ذوق،هنر،روحیات،حدود فرهنگ وتربیت مردم آن محل معرفت پیدا کنیم در اینجا به گزیده ای از مطالب در مورد فرهنگ عامه مردم مرندیز اشاره می شود. 

آداب ورسوم محلی ، ازدواج وعروسی به عقیده مرندیزی ها ازدواج تنها یک وظیفه طبیعی واجتماعی نیست بلکه یک وظیفه دینی ومذهبی نیز هست که وقتی پسر به سن بلوغ رسید وامکانات شغلی واجتماعی او اجازه داد طبق احکام در قران وشریعت اسلام باید ازدواج نماید.پدر ومادرپسرمقدمات ازدواج را فراهم میکنند وبه اصطلاح دامادش می کنند.در سابق گاهی داماد قبل از ازدواج اصلا دختر را نمیدید وپدرومادردخترنیزوقتی می خواستند دختر خود را شوهر دهند دقت می کردند که داماد انها مردی معتقد،نجیب،زحمتکش واصل ونسب دار باشد،ولی امروزه قبل از ازدواج دختر و پسرهمدیگر را دیده ودر مراسم خواستگاری حرف هاوشرط وقرارداد هایی بایکدیگر می بندند وچنانچه به توافق رسیدند با یکدیگر ازدواج می کنند. برای خواستگاری،پدر ومادرداماد به همراه داماد به خانه عروس میروند،در قدیم رسومی خاص بوده است که اکنون به آنها عمل نمیشود،فقط به برخی از جمله:مهریه،جهیزیه و وسایلی که از سوی داماد یا پدرومادر داماد به پدرومادر عروس تحویل میگردد،عمل میشود،برای مثال داماد لوازمی رابرای عروس وخانواده او خریداری می کند ازجمله آینه،یک جفت شمعدان یا لاله،انگشتر،لباس،یک جفت کفش برای عروس،همراه چند بسته شیرینی و… و متقابلا خانواده عروس نیز برای دامادوخانواده او وسایلی را خریداری نموده ومراسم عقد خوانی برگذار می شود،برخی این مراسم را ساده وفقط بادعوت اقوام نزدیک وخانواده ها مراسم عروسی را نیز به شکل های مختلف برگزار می کنند:بعضی خانواده ها مراسم عروسی فرزندشان رابا تشرف آنان به حرمین شریفین(مشهد،سوریه،کربلا یا حج)برگزار می کنند.در روز بعد عروسی مراسم پا تخت در منزل داماد برگزار می شود وخانواده هاواقوام برای عرض تبریک به خانه عروس وداماد رفته وهدیه هایی برای این زوج جوان کادو می برند .

شکل خانواده:

امروز خانواده ها فرزندان کمتری دارند وغالبا از ۲یا۳فرزند فراتر نمیروند،بندرت مردهایی هستند که دو همسر دارند،در حالیکه در گذشته تعداد خانواده های دوهمسری نسبت به امروز بیشتر بوده است.در گذشته بعضی از جوانان پس از ازدواج چندسالی درخانه پدرومادرسکونت داشتند ولی امروزه چنین نیست وخانواده های جدیدی که تشکیل می شود از ابتدا در منزل جدیدی که پدر و مادر برای پسرش بنا میکند یا میخرد زندگی را شروع می کنند وتعداد اندکی اززوج های جوان در منازل استیجاری زندگی خود را آغاز می کنند

مراسم عزاداری وسوگواری:

 هنگامیکه فردی دنیای فانی را وداع میگوید وبه سرای باقی میشتابد،از بلندگوی مساجد محل،مردم رابرای شرکت درمراسم تشییع جنازه او دعوت می کنند،مردم برای تشییع جنازه متوفی به درب منزل او رفته ودر مراسم تشییع،غسل،کفن ودفن ومراسم تعزیه وسوگواری اوشرکت می کنند که با بسیاری از مراسم مرسوم در خراسان وایران شباهت دارد،پس از مراسم تدفین،تشییع کنندگان به مسجد محل آمده ودر مراسم ترحیمی که برای میت بر گزار شده شرکت نموده و به صاحبان عزا تسلیت می گویند وچندین مجلس سوگواری در مسجد روستا ترتیب می دهند.اهالی مسجد به محل سوگواری آمده وباخواندن سوره فاتحه الکتاب برای روح مرده طلب مغفرت می کنند .علاوه بر مجالس مردانه در مجالس ترحیم زنانه نیز ((آتو))مجلس را اداره می کند.در این روستا طی چندین روز پس از مرگ میت مجالس عزاداری برای اوبرگزار می شود از جمله:روز سوم،هفتم،چهلم وسال،همچنین مردم در پایان سال وروز قبل از عید نوروز که به علفه شهرت دارد به خانه بازماندگان متوفای آن سال می روند وبا آنان ابراز همدردی می کنند.

لباس مردم مرندیز:

لباس هایی که مورد استفاده مردم این روستا قرار می گیرد،لباس های مرسوم در کشور که معمولا لباس مردان کت وشلوار ویا کاپشن وشلوار می باشد،برخی از افراد مسن شال سر(مندیل)به سر می بندند که برخی از این شال ها دارای نقش ونگار هایی نیز می باشد وبرخی از مردان میان سال و کهن سال کلاه بر سر می گذارند،پوشش زنان و دختران نیز همانند فرهنگ عامه دیگر مناطق روستاهای کشور چادر بوده ،تعداد  اندکی از زنان کهنسال شال سر و سربند می گذارند.       

عقایدوباورهای مردمی:

اهالی مرندیز به مانند سایر مردم ایران به برخی از مسائل اعتقاد وباور دارند وبرخی را نیز فقط زبانی می گویند و عملا به انها اعتقاد کاملی ندارند از جمله این مسائل اعتقاد انها به آب است که ریختن آب بر روی زمین علامت روشنایی است،یا آب نطلبیده مراد میدهد،یعنی اگر به طور اتفاقی کسی برای فردی که آب جهت نوشیدن طلب نکرده بیاورد آن را نشان دهنده براوردن حاجات میدانند.برخی از روزها را  برای انجام بعضی از کارها نحس میدانسته اند مثلا:سه شنبه پارچه رانباید برید،چهارشنبه لباس نو را نباید دوخت،پنجشنبه لباس نو را نباید پوشید و…که البته در حال حاظر این گونه عقاید منسوخ ویا کم رنگ شده است.             

گویش ولهجه مردم مرندیز:

تاریخی که از قرون گذشته نسل به نسل در جریان گذر زمان به صورت رفتارهای گوناگون در افراد آن جامعه تجلس می یابد گاهی چنان دستخوش تغییر می شود که از آن فقط به عنوان یک نماد باقی میماند،هر رفتار ساده ای که از شخصی در اجتماع سر می زند ناشی از انعکاس یک فرهنگ یا خرده فرهنگ است وگویش ولهجه محلی خود نیز یکی از این نمادهاست.لهجه مردم این محل همان خراسانی است با اندکی تفاوت،با لهجه آبادی های اطراف مرندیز متفاوت است،به لهجه مردم کاشمر شبیه وبه لهجه برخی از آبادی های نیشابور شبیه تر است تعداد لغات عربی اندک وبرخی از کلمات به صورت فارسی اصیل تلفظ می شود.در لهجه مرندیزی یک نوع تخفیف،حذف وقلب هایی صورت می گیرد:مثلا کلمه "می گویم" را تخفیف داده به صورت"مگم"با ضم میم گاف تلفظ می نمایند وکلمه جمع "مگم"باکسرمیم وگاف ءیا"میخریم"رابه صورت "مخرم"با کسرمیم وخ وراءتلفظ می کنند. در موقع مبالغه در تعجب کلمه "که چه" را در آخر جمله می آورند:مثلا می گویند"چنی تو شنه یم که چه!"یعنی به قدری تشنه ام که چه بگویم"  .  

همانطور که ذکر شد در لهجه مرندیز از کلمات فارسی اصیل نیز استفاده می کنند فقط دگرگونیهای نیز در آن ایجاد می شود.مثلا:در قسمت تبدیل اصوات،صوتکشید:آ تبدیل به"اسمی شده:"آخر"که به صورت اخر،آدم بصورت ادم،آسان بصورت اسو،باغبان بصورت باغبو،کاری که بصورت کری تلفظ می شوند.                                                                                                

زبان بلوچی:  

در قسمت غربی این روستا گروهی از دامداران زندگی می کنند که بصورت قبیله ای بوده واصالتا مرندیزی نمی باشند بلکه گروهی مهاجرند وجمعیت آنان به ۷۰۰ نفر می رسد  که از چند دهه قبل به اینجا وارد شده اند،لهجه آنها با مردم مرندیز کاملا فرق می کند،اینان سیستانی هستند،شیعه وشغل غالب آنها دامپروری وزبانشان بلوچی است.زبان بلوچی برای فارسی زبانان محل قابل فهم نیست ولی با توجه به تاثیری که این گروه ازفارسی زبانان وساکنان محل پذیرفته اند،هنگام محاوره با اهالی روستا بسیاری از لغات را فارسی وبا اندکی تغییرات تلفظی بیان می دارند که قابل فهم برای افراد می باشد.                                                   

آثار تاریخی: 

قلعه قدیمی:این قلعه در ضلع شرقی روستا واقع شده است.بعضی از دیوارهای ان پا بر جاست.آثاری از برج هایی که در چهار گوشه آن وجود داشته باقی مانده است،برج وباروی این قلعه تماما از گل وخشت خام ساخته شده است .این قلعه دارای ۲قسمت قلعه بالاوقلعه پایین بوده است که معمولا قسمت بالای قلعه که مرتفع تر بود برای ثروتمندان وقسمت پایین قلعه برای عامه مردم استفاده می شده است ومحل زندگی مردم در گذشته بوده است. در قسمت بالای درب قلعه حفره بزرگی است که نگهبانان درب قلعه از بالای دیوار قلعه ، شخصی را که از بیرون به درب قلعه نزدیک می شد مشاهده می کردند.در مورد قدمت این قلعه یا تحقیق نشده ویا اگر تحقیقی هم صورت گرفته است،راویان وکارشناسان روستا از ان ابراز بی اطلاعی نموده واز آن اطلاعات اندکی دارند .                            

مسجد جامع:این بنا باوسعت تقریبی ۶۰۰متر مربع در۳۷کیلومتری شمال خاوری بجستان قرار دارد.معماری ان شامل صحن،ایوان،قبله وشبستان گنبد داربوده واز نوع بناهای یک ایوانی است.ایوان مقصوره بنا دارای پوششی است که با ایجاد تاق وتویزه دران شکل گرفته است.دربخش انتهایی این قسمت رسمی بندی های زیبا برروی گچ ایجاد شده است.قسمتی از  ترمینات این پوشش نیز به نقاشی گل اخرایی  وردیفی به قطار بندی های گچی اختصاص یافته است.مسجد جامع مر ندیز به سبب بخشی از تزئینات ونمای بیرونی اطراف وصحن وایوان از نظر نقشه ونوع عناصر تزئینی بامسجد تاریخی خواف،مسجد رشتخواروگنبد مقبره قطب الدین حیدر مشابه است.این بنا متعلق به قرن نهم هجری است.بنا به کتببه ای که در موزه گناباد نگهداری می شود ومربوط به این مسجد است گویا سال کتیبه۸۵۰هجری قمری نقش شده است که مربوط به دوره ی تیموریان می باشد واین تاریخ ۲۹سال پس از تاریخ ساخت مسجد گوهر شاد می باشد،راجع به قدمت این مسجد قضیه زیر ذکر میگردد:در حدود سال۱۳۷۸در خاک برداری از کف شبستان مسجد جامع لوحه ای سنگی پیدا شد،طبق نقل یکی از کارشناسان تاریخ محل که حدود۱۰سال پیش این لوحه راکه در محل یکی از هیئت این روستا نگهداری می شد دیده است،این لوحه که سنگی سیاه رنگ به ضخامت یک آجر (تقریبا۵سانت)وبا ابعاد تقریبی ۷۰×40سانت بود ومتن روی آن به علت مخدوش بودن،به دشواری خوانده می شد،جز چند کلمه ای که به وضوع خوانده می شد واز جمله آن،کلمات یزدگرد دوم بود.

زیارت:در ضلع شمالی قبرستان ودر جنوب کاروانسرای روستا بنای کوچک قدیمی که با خشت پخته ساخته شده وجود دارد،در داخل ان مقبره ای است که از کف بنا تقریبا ۱متر ارتفاع دارد،لوحه سنگی کوچکی که درحدود ۲۰سال پیش یکی از دانشجویان روستا آنرا مشاهده کرده است تاریخی را که احتمالا سال۳۳۷هجری قمری می باشد مشخص نموده است.تولیت آنرا اداره اوقاف وامور خیریه با کمک هیئت امنای ان بر عهده دارد.

 آب انبار:در یک کیلو متری شمال روستا در کنار زمینهای کشاورزی آب انبار بزرگی است که به حوض نو معروف است که برای ذخیره آب شرب از آب باران در گذشته استفاده می شده است.تا حدود۲۵سال پیش مورد استفاده بوده است .              

جاذبه های دیدنی: 

غار:مجموعه زیبای غارتکسرا با چشم اندازی دیدنی با فاصله ۲کیلومتری سمت جنوب مایل به جنوب غربی مرندیز در مسیر راه مرندیز به آبادی سه فرسخ در قسمت های بالاتر از میانه کوه وجود دارد.از پایین کوه دهانه ورودی غار روئیت نمیشود،قندیل هایی در سقف غار قرار گرفته است،دوراهروی نسبتا وسیع وجود دارد که هر دوراهرشیب ملایمی به سمت بالا دارند.اگر از ورودی غار به صورت مستقیم حرکت کنیم،کم کم مسیر به سمت بالا پیش می رودوسپس از عبور از یک صخره ۳متری به سمت چپ از معبری جدا راهی به سمت ورودی غار وجود دارد که نزدیک دهانه غار با ارتفاع تقریبا۲تا۳متر از کف غار به اتمام میرسد،این معبر در قسمت هایی سقف کوتاه دارد ولی در قسمتهایی به قدری بلندووسیعی دارد که شاید تا۷متر یا بیشتر نیز برسد،در سقف راهروهای غار در بعضی جاها سنگهایی براق همراه با اشکال زیباوصورتی رنگ دیده می شود،در بعضی قسمتهای غار هم چاله ها وراههای اغراض وجود دارد که ممکن است عبور از آنها دشوارویا ناممکن باشد.این غار بسیار دیدنی وجالب میباشد که نمونه آن کمتر در این مناطق دیده شده است.            

کویر نمک:در فاصله۳ تا۴کیلومتری شمال مرندیز پس از عبور از زمینهای کشاورزی به زمینهای کم ارتفاعی میرسیم که بدون گیاه وپوشش گیاهی است،نمکزاری است که با رنگ سفید اززمینهای اطراف متمایز است.در این منطقه که درصورت وقوع بارندگی معمولاآب بیشتری در آن جمع میشود،جویهای بزرگی است که درگذشته درتابستان ها نمکی که مخلوط با آب ، در این جویها وجود داشت توسط مردم در قالبهایی ریخته می شدواین قالبها در یک سطح صاف در کنار جوی روی زمین برمیگرداندند تا پس از یکی دو روز خشک شده است وبرای آوردن به منزل سبک باشد وازهم نپاشد.در گذشته نمک مورد استفاده مردم برای پختن نان ونمک طعام ویاسایر استفاده ها از آن تامین می شده است.