نخستین قبرستان مسلمانان / سفیدچاه بهشهر

سفیدچاه نخستین قبرستان مسلمانان در ایران

باید به شرقی ترین نقطه استان مازندران و شهر گلوگاه سفر کنید تا بتوانید عجیب ترین قبرستان ایران را ببینید. قبرستانی که با سنگ های عمودی خاکستری و حکاکی های عجیب و غریب این سنگ ها، عنوان اولین قبرستان مسلمانان ایران را با خود یدک می کشد.

بنا بر روایت‌ها، در روستای سفیدچاه رسم بوده است که سنگ قبر مردگان را بر اساس شغل آنها حکاکی می کردند اما بعد از مرگ آخرین بازمانده‌ سنگ‌تراشان و حکاکان مصیب‌محله، عمر حکاکی روی سنگ‌ها هم به پایان رسیده و درگذشتگان جدید روستا، با سنگ های امروزی دفن می شوند.

نخستین قبرستان مسلمین در ایران؛ قبرستانی عجیب با قدمت ۱۲۰۰ سال با نقش‌های عجیب‌تر روی سنگ‌هایش در روستایی به نام “سفیدچاه” واقع است. قبر ملک بادله حاکم شمال در این گورستان قرار دارد. اگر چه این روزها کمتر کسی به سنگ‌های فرو رفته در خاک این قبر اعتنا می‌کند. کُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَهُ الْمَوْتِ وَنَبْلُوکُم بِالشَّرِّ وَالْخَیرِ فِتْنَهً وَإِلَینَا تُرْجَعُونَ ﴿ انبیاء : ۳۵ ﴾ هر انسانى طعم مرگ را مى چشد .و شما را با بدی ها و خوبی ها می‌آزماییم ،و سرانجام به سوى ما بازگردانده مى‌‌شوید. قبر ملک بادله حاکم شمال در این گورستان قرار دارد.اگر چه این روزها کمتر کسی به سنگ‌های فرو رفته در خاک این قبر اعتنا می‌کند.

ابراهیم، منصور و عبدالرحمن سه فرزند امام موسی‌ابن جعفر(ع) و چندین تن از سادات مرعشی که روزگاری در آمل حکومت می‌کردند در سفیدچاه مدفون شده‌اند. ضریح چوبی امام‌زاده که با گنبد نقره‌گونش در دل این دره زیبا می‌درخشد بنا بر نوشته‌ی کنده‌کاری شده‌اش ۸۴۰ سال قدمت دارد.

سفیدچاه که به روایت قبر حاج جرجیس سفیدجایی، سفیدجا و در روایت‌های دیگر اسپ ِ‌چاه، اسپ ِ تن و روبار نامیده شده در دره‌ای میان کوه‌های هزارجریب از رشته‌کوه همیشه باشکوه البرز، در بهشهرِ مازندران ِهمیشه واقع است جایی که مهربانی اجدادم را در آغوش خاکش پذیرفته است.

در توضیح بیشتر باید بگویم روستاییان و اهالی حدود ۴۴ روستا که مرکزش”سفیدچاه” است معتقدند خاک سفیدچاه مانند خاک وادی السلام است و جسد را تا سال‌ها سالم نگه می‌دارد. نقش‌های قبور بنا بر روایتی بر اساس شغل مرده کشیده‌ می‌شد اما کمی بیشتر که دقت کردم این مورد کمتر رعایت می‌شد و بیشتر حال و هوای حکاک در آن‌ها مشاهده ‌می‌شود. و انصافا بعضی از این تصویرسازی‌ها به نقاش‌های خوان میرو؛- نقاش، مجسمه ساز، گرافیست و طراح اسپانیایی (۱۹۸۳-۱۸۹۳)- پهلو می‌زند! پس از مرگ آخرین بازمانده‌ی سنگ‌تراشان و حکاکان مصیب‌محله، عمر حکاکی روی سنگ‌ها به ویژه سنگ‌های سیاه نیز به پایان رسیده است.

سنگ قبرهای محرابی گورستان تاریخی سفید چاه، دارای تصاویر نمادین ایرانی است که مفاهیم پیچیده زندگی، مرگ و رستاخیز را در خود نشان می دهد. گورستان سفید چاه، که از سوی پژوهشکده زبان و گویش شهرستان ساری مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته ، در بخش «یانه سر» استان مازندران واقع است.

کهن ترین سنگ مزارهای این گورستان به سال ۸۳۰ ه.ق باز می گردد. با توجه به قدمت این سنگ مزارها به نظر می رسد اساس تاسیس این گورستان به زمان خاک سپاری سادات میرعمادی، سادات مرعشی، روز افزونی و دیگر پادشاهان محلی برمی گردد.

سنگ قبرها در هر منطقه و کشوری تحت تاثیر معماری و فرهنگ آن منطقه و کشور است. مثلا سنگ قبرهای اسپانیا و افریقا دارای قوس های هلالی نعل اسبی است که خاص معماری این مناطق است. در جهان اسلام نیز سنگ قبرها دارای اشکال متنوعی است که نمایانگر معماری هر منطقه است. در گورستان سفید چاه سنگ مزارها محرابی و صندوقی هستند که هر دو شکل در ایران دارای پیشینه معماری اند. طرح محراب که اصلا طرحی متعلق به دوران «میترایسم» است، پس از اسلام، از سده چهارم هجری قمری به بعد بر سنگ مزارها حکاکی شد.

محراب مکانی است که چه پیش از اسلام و چه پس از آن، دریچه ای رو به سوی خدا و حقیقت هستی تلقی می شده است و کندن تصویر آن بر سنگ قبرها بی ربط نیست. در سنگ قبرهای محرابی گورستان تاریخی سفید چاه، از نقوش تزیینی به ویژه اسلیمی و هندسی به صورت متقارن، در تمام سطوح استفاده شده است و از نظر تنوع به سه دسته تقسیم می شود: نقوش اسلیمی، نقش هندسی و نقوش نمادین یا سمبولیک. سنگ قبرهای محرابی شکل سده نهم هجری قمری سفید چاه، دارای ویژگی های محراب هستند یعنی سنگ قبرها دارای دو تا سه طاق نمای تو در تو با قوس های مازه دار است و حواشی اول آنها معمولا دارای تزیینات گل برگ اسلیمی به شیوه «آژده» است و حاشیه دوم دارای صلوات کبیر و بعضا حاشیه سوم شامل حدیث یا دعاست و متن وسط به نام متوفی و تاریخ وفات اختصاص دارد. در بعضی از سنگ مزارها از نقش سمبولیک قندیل استفاده شده و در وسط آن کلمه الله نوشته شده است.

سنگ مزارهای سده دهم و یازدهم علاوه بر تزیینات اسلیمی که کاملا به صورت متقارن انجام شده از نقوش هندسی نیز برخوردار است و با ظرافت و زیبایی دایره های تزیینی و گل های چند پر که نماد گردونه خورشید است بر آنها حجاری شده اند. قاب بندی حاشیه، پیشانی، لچک ها و طرح طاق نمای سنگ مزارها و نیز شیوه کتیبه نگارهای سده نهم با سده دهم و یازدهم کاملا متفاوت است و سنگ مزارهای سده سیزدهم و چهاردهم نیز از نظر تزیینات سمبولیک ابزار کار که نشانگر پیشینه متوفی است، از سنگ قبرهای سده های پیشین متمایز است.

در این گورستان تاریخی، معدود سنگ مزارهای صندوقی نیز وجود دارند. قدیمی ترین سنگ قبر صندوقی به تاریخ ۸۹۶ ه.ق تعلق دارد و تعدادی سنگ های صندوقی نیز بر فراز تپه گورستان در جهت شمالی گورستان سفید چاه به دست آمده است که به دلیل فرسودگی زیاد، قابل مطالعه نیستند.

در مطالعه سنگ های مزار سفید چاه و منطقه های اطراف (در منطقه هزار جریب) مشخص می شود که نقوش هندسی ویژه ای در تمام سنگ ها حکاکی شده است.

این نقوش هندسی عبارتند از دایره، مربع و مثلث. این تصاویر هندسی کلید رمز عناصر مهمی چون زندگی و رستاخیز پس از مرگ است. دایره در اساطیر، عرفان و ادبیات شرق پیش از هر چیز نقطه ای است گسترش یافته، سمبولیسم و تفسیر نمادین کمال، یکپارچگی و نبود هر نوع تمایز و ناهمگونی و دایره، علاوه بر مفهوم ضمنی «ازل»، نمادی از خلاقیت یا خلق هستی نیز هست. همین طور مفهوم ابدیت را در خود داراست.

در سنگ گورهای مورد بررسی علاوه بر نقوش هندسی از عناصر نمادین دیگری نیز بسیار استفاده شده است از جمله: آینه، سرو، دو کبوتر، انار و گل انار، خوشید، چلیپا و … که جملگی در ادبیات، عرفان و فلسفه شرق مفاهیم معنوی ای را در بر دارند: «آینه»، نماد خود بازبینی، عشق جسمانی، عشق الهی و ابزار معرفت حق است. «سرو»، نماد جاودانگی و فناناپذیری روح است. «خورشید»، نماد خودآگاهی، بلندپروازی، بالا جویی و نور حق است. همین طور خورشید، مظهر پدر، برادر، عمو، شوهر، کارفرما، شاه، رهبر و میهن است.

«دو کبوتر»، در آیین و فرهنگ کهن ایران نمایانگر، پیک و قاصد و در اسطوره های کهن ایران، نماد «پیک ناهید» بوده است. کبوتر از یک سو به دلیل ارتباطش با مفهوم ناهید و از سوی دیگر مظهر مهرورزی با آفرودیت (رب النوع زیبایی در اساطیر یونان) مفهوم «پیک عشق» را نیز به خود گرفته است. «انار و گل انار» شبیه به آتشدان آتش مقدس است و از این لحاظ در فرهنگ ایرانی تقدیس می شده است و دانه های درون آن نیز یادآور باروری ناهید بوده است. «چلیپا یا گردونه مهر» از هزاران سال پیش در ایران همواره دارای ارزش های دینی، کیفیت درمان بخشی، مفاهیم عاطفی و مردمی، خاصیت پلیدزدایی، مایه خوشبختی و سرشار از مفاهیم راز آمیز و آسمانی بوده است.