میراثی از گذشته / خرمن / چهاردانگه ساری

در گذشته های نه چندان دور کشاورزان، امکانات و ماشین آلات کشاورزی امروزی را در اختیار نداشتند. کارهای کشاورزی با سختی و مشقّت انجام می شد و نیازمند نیروی کار بیشتری بود. زمین های کشاورزی منطقه ی دوسرشمار ( بالاده ، پایین ده ، تیله بن ، قلعه ، میرافضل ، واوسرنو بخش چهاردانگه شهرستان ساری )  از دو بخش تشکیل می شود. بخشی که اطراف روستا های منطقه قرار دارد به زمین های « مله تن » معروف است.  قطعات زمین های « مله تن » از دو سه « خویز » ( هر خویز برابر با ۱۰۰۰ متر است )  تا یک جریب ( همان هکتار بوده و معادل ۱۰۰۰۰ متر مربع است ) می باشد و بخشی دیگر که شاید بیش از هزار هکتار باشد در مزارع دورتر از این روستاها واقع است. این مزارع با نام های مختلف در مناطق مختلف پراکنده هستند که معروف ترین این زمین ها ( سربیشه ، پی خانی ، وله ، پی تول ، زرشکستان ، ترکاچال ، گلباغ و گندیو صحرا ) نام دارد که از شمال شرق روستای گندیو « واوسر نو » شروع می شود و تا شمال و جنوب و شرق و غرب روستای میرافضل تا شمال روستای واوسر قدیم و شرق روستای تیله بن و جنوب کمرسر و جنوب مزارع روستای اراء را در بر می گیرد.

محصولات عمده ی منطقه دوسرشمار گندم ، جو و عدس ( مرجی ) است.

همان طور که می دانیم کشاورزی سه مرحله دارد که عبارت اند از کاشت ، داشت و برداشت محصول. با توجه به این که این فصل ( فصل تابستان ) ، فصل برداشت محصول می باشد، درباره این مرحله از کشاوزی و همچنین خرمنکوبی سنتی که در گذشته در منطقه دوسرشمار انجام می شده  را به اجمال توضیح خواهیم داد.
یکی از مراحل سه گانه کشاورزی برداشت محصول است. این کار در گذشته بسیار سخت و پر مشقت بوده که خودش در چند مرحله صورت می گرفت.

اولین مرحله برداشت محصول « درو » ی غله ( گندم و جو ) است که به « غله جار » مشهور است و عاملان  درو را « دروگر »  و عاملان کندن عدس را « مرجی رگ »  یا « مرجی کن » می گویند که توسط چندین نفر صورت می گیرد.

در گذشته این « دروگرها » و « مرجی رگ ها » از روستا های منطقه دوسرشمار با پای پیاده مسیرهای روستاها تا غله جار را طی می کردند. این مسیرها از چهار تا ده کیلومتر مسافت دارد. کشاورزان چهار روستای منطقه دوسرشمار  ( بالاده ، تیله بن ، قلعه و پایین ده ) از دو مسیر « تلون دره »  به مزرعه « سربیشه » و مسیر « تلون پشت »  به « میاندره » و « مازوگال نو » و  « گالباغ » و از آن جا به مزارع  « ترکاچال »  و « زرشکستون » و « وله »  و … می رسیدند.

اکثر دروگران و مرجی رگ ها زنان بودند که در کارهای کشاورزی پابه پای مردان کار می کردند و کار خانه را هم به تنهایی انجام می دادند.
در منطقه ی دوسرشمار برداشت محصول جو و گندم از اواسط تیرماه و برداشت عدس ( مرجی ) از اواخر تیر و اوایل مرداد شروع می‌شود. برداشت جو و گندم در گذشته و در برخی از مزارع امروزه به کمک ابزاری به نام داس « واش ورین » صورت می‌گرفت. در منطقه ی ما دروگر در موقع درو با داس به شکل « دو لا » درو می‌کند. دروگرها با هر پنجه دست، ساقه های درو شده را با یک ساقه از همان پنجه می بندند  که به آن « چینگاله » می گویند و  ده تا پانزده چینگاله مرتب روی هم قرار می دهند . یک یا دو نفر به عنوان « دسته بند » به دنبال دروگرها این ده تا پانزده چینگاله را در یک جا با مهارت خاصی می بندد که به آن « دسته » می گویند و هر ده الی پانزده دسته را روی هم به طرز خاصی که اصطلاحا به آن « کوله » می گویند می چینند. این کوله ها طوری روی هم چیده می شد که اگر باران بیاید، خوشه های غله ( گندم و جو ) کمتر آسیب بینند. بعد از یکی دو روز، کوله ها به وسیله کشاورزان و دروگران جمع آوری می شد و به مکانی به نام « خرمن سر » حمل می شد این عمل را اصطلاحا « کرکشی » می گویند. این کار در منطقه ی دوسرشمار به طرق مختلف انجام می شد.

۱- دسته ها را روی طناب گذاشته و به خرمن حمل می‌گردید.

۲- چندین دسته را « کرکش » روی دوش حمل می کرد.

۳- دسته‌ها در داخل “پرزو” بسته می شد به پشت حمل می شد.

آقای اکبر اصغری پایین دهی در حال حمل دسته های جو به وسیله طناب

روستای پایین ده – مردادماه ۱۳۶۹ – عکاس: غلامعلی طیبی

در هر سه مورد به « پشته » مشهور است و کسی که پشته را حمل می‌کند« کرکش » می‌گویند.

گاهی اوقات « پشته » به اندازه‌ای بزرگ بود که در موقع حمل‌، کرکش پیدا نبود و از دور تنها حرکت پشته مشاهده می‌گردید. کرکش در موقع بازگشت خوشه‌هایی که از بار پشته در مسیر به زمین ریخته شده بود، جمع می کرد. پشته‌های جو و گندم به « خرمن سر » منتقل می‌گردید. در آن جا دو یا چند نفر آن ها را داخل  بنای سنگی به نام « کروج »  یا بالای درخت قرار می دادند که به این عمل کوپا کردن می گویند.

روش کوپّا کردن نیاز به مهارت ویژه ای داشت و دارد و هر کس نمی تواند این کار را انجام دهد که به اختصار توضیح می دهیم.

همان طور که بیان شد کوپا در داخل کروج انجام می شود.  کروج  انواع مختلفی دارد « کر کروج »  و « کوپتلار ».

« کوپتلار » در سمت راست و « سنگ کروج » در سمت چپ

نمایی از سه روستای بالاده ، قلعه ، پایین ده – تابستان ۱۳۵۵ – عکاس : حاج عزت الله زائری

کروج در استان گیلان همان جمع کندم و جو خرمن نشده را می گویند ولی در منطقه ما به دیوار سنگی بدون گِل گفته می شود و « کر کروج » به دیوار سنگی به ارتفاع حدود یک متر به صورت مدور گفته می شود. کشاورزان گندم و جو درو شده و دسته کوله را در داخل کر کروج  یا کوپتلار با مهارت خاصی می چینند تا از گزند حیوانات و صدمات بارندگی و پرندگان و جوندگان مثل موش در امان بمانند. ( این کوپاها را تقریباً یک متر بالا تر از سطح زمین با مهارت به صورت مدور روی سنگ ها می چیدند، البته این « سنگ کروج » است دار کروج و کوپتلار داستان دیگر ی دارد. دار کروج همان طور که از اسمش پیداست درخت کوتاه به ارتفاع دو سه متر با تنه کلفت بود که فرم مخصوصی داشت و کوپا روی آن قرار می گرفت. کوپتلار هم نپاری بود محکم که از چوب درست می شد که روی آن کوپا قرار می گرفت و از زیر آن به عنوان سایه و سرپناه استفاده می شد. دسته های گندم و جو روی کروج به صورت مدور چیده می شد به طوری که خوشه های آن به طرف داخل و  ساقه ها به طرف بیرون قرار می گرفت و هر چه بالا تر می آمد قطر دایره کمتر و کمتر می شد تا در انتها به هم می رسید. در آخر کار هم چند ردیف دسته ها به صورتی برعکس یعنی خوشه ها وارنه روی ردیف های آخر قرار می گرفت تا مانع نفوذ باران به داخل کوپا شود. همان طور این کار به خاطر این بود که محصول از گزند حیوانات و باران در امان بماند. کوپاها از دور مثل گنبد امام زاده ها بود. بعد از کوپا کردن، کشاورزان می توانستد به کار های دیگر خود مشغول شوند تا در اواخر تابستان و یا حتی پاییز عمل « خرمن کوبی » را انجام دهند. ( لینک مطلب کروج های بالاده درج شده در وبلاگ قدیم سادوا )

نمایی از سنگ کروج – مسیر بالاده به چشمه ی سادوا

۲۶ شهریورماه ۱۳۹۱ – عکاس: علی نظری

کندن عدس ( مرجی رگ ) هم به صورت « دولا » یا نشسته روی پا انجام می شود. مرجی رگ ها اکثراً زن ها هستند. عدس ها ( مرجی های ) کنده شده روی هم در چند جا جمع می شوند، نباید عدس زیاد روی هم تلمبار شوند چون خشک نمی شوند. بعد از کندن باید یکی دو روز ( بستگی به گرمای هوا دارد ) در آفتاب بمانند تا خشک شوند. بعد کشاوزان آن ها را در چندین نوبت داخل « پرزو » نموده و در مکانی به نام « خرمن سر » جمع می کنند. خرمن سنتی در منطقه دوسرشمار مانند خرمن گندم و جو می باشد که توضیح خواهیم داد.

خرمن به فتح یا کسر خ در فرهنگ های فارسی به معنی « کود » ( توده ی غله یا کوپا ) غله و گندم بوده که بعد از آن پاک کنند – توده ی غله که هنوز نکوفته و از کاه جدا ننموده باشند – خوشه های غله را گویند که بعد از درو کردن توده بسازند و هنوز دانه دانه را از کاه جدا نکره باشند ( لغت نامه دهخدا)

خرمن مکانی بود که در کنار مزرعه در جای بلند ، مناسب و باد گیر به صورت دایره وار ‌ساخته می شد. دلیل اینکه خرمن در جای بلند قرار داشت ، این است که اصطلاحاً « باد خور » داشته باشد تا بتوان به کمک باد، کاه را از گندم و جو جدا کرد. کف خرمن نیز باید به اندازه کافی سفت و هموار باشد تا جو و گندم  و عدس درخاک فرو نرود. در ضمن عدس را در زمین خشک کرده و در خرمن با اسب می کوبیدند. برای این کار ابتدا خرمنگاه را آب گرفته و پس از آن که نم آن بیرون رفت ، روی خرمن گاه « ننگه » ریخته و با پا روی خرمن را فشار می‌دهند تا این ننگه در داخل زمین فرو رود و زمین نیز سفت شود.

روش کوبیدن جو یا گندم و عدس ، به این صورت است که ابتدا دسته های کر را در وسط خرمن قرار داده و مقداری از آن را به صورت دایره پخش می‌کردند. برای خرمنکوبی از دو اسب استفاده می‌کردند. کار خرمن کوبی توسط چند نفر انجام می گرفت یک نفر دسته ها را باز کرده و در دایره خرمن قرار می داد یک نفر هم هدایت و نازاندن اسب را بر عهده داشته است. یک نفر هم با « لفا » مرتب در حال به هوا دادن یا به اصطلاح « شاد کردن »  کرها  و عدس وسط دایره خرمن بود و با این کار کاه را از دانه گندم و جو جدا می کرد. این کار بسته به مقدار کوپا یکی دو روز یا بیشتر طول می کشید.

خرمن کوبی به شکل سنتی در روستای قلعه

نفر سمت راست آقای خلیل فولادی قلعه و نفر سمت چپ آقای علی عالی قلعه

تابستان ۱۳۵۶ – عکاس: حاج عزت الله زائری

( برای آقای خلیل فولادی قلعه که سالهاست در بستر بیماری هستند از خداوند منان طلب شفا می کنیم. )

بعد از اتمام خرمن کوبی نوبت جدا کردن کاه ازدانه‌ها بود. برای اینکار کرهای خرده شده را به کمک  « لفا » و « فیه » به هوا پرت می کردند تا توسط باد، کاه به جلوتر رفته و گندم یا جو  و عدس که سنگین تر است در محل خود فرود‌ آید. کار باد کشیدن توسط یک نفر و گاهی دو نفره انجام می‌گرفت. البته در موقع باد دادن کاه ، باید هوا به اندازه کافی جابجا شود و نسیم بوزد. بعد از پایان خرمن کوبی و جداکردن کاه از گندم و جو و پاک کردن آن گندم و جو با پیمانه ی مخصوصی به نام « کیله » اندازه می شد تا مقدار آن به دست بیاید. در همان خرمن گاه سهم همه دروگر ها و کرکش ها و میراشکار و خمس و ذکات ، مال امام و غیره از خرمن جدا کرده و گندم و جو  و عدس را بار اسب می کردند و به خانه هایشان حمل می کردند. کاه ها را با کیسه یا « ونده » که به صورت تور بافته شده بود به وسیله اسب و یا الاغ به محل آورده و در  کاهدانکه به زبان محلی « کهیندان » گفته می شود جهت مصرف حیوانات قرار می دهند.  (هم با اسب و الاغ جهت مصرف حیوات خود در زمستان به کاهدان « کهیندن » خود حمل می کردند و به این ترتیب حاصل یک سال تلاش آن به اتمام می رسید. امروزه با آمدن وسایلی مانند کرکوب و کمباین برداشت محصول بسیار آسان شده است و خرمن کوبی به شکل سنتی آن که در مطلب فوق شرح داده شده است دیگر انجام نمی شود.

ورود ماشین « کرکوب »  که در زمان برداشت محصول از فولادمحله به منطقه دوسرشمار می آمد.

از سمت راست : مرحوم عباسعلی عالیشاه ، دو عزیز فولادمحله ای ، آقای علیرضا محمدی

روستای قلعه – تابستان ۱۳۶۵

قابل ذکر است که کلمات و عباراتی که در متن با رنگ قرمز مشخص  شده اند در مطلب ( اصطلاحات کشاورزی در گویش اهالی  منطقه ی  دوسرشمار ) که در تاریخ ۱۲ اسفند ۱۳۹۰ در وب سایت دوسرشمار به قلم آقای ساداتی تیله بنی نگاشته شده است و همچنین نظری که آقای عین الله آزموده در ذیل این مطلب داده اند توضیح داده شده است.

در پایان از آقایان :  حاج عزت الله زائری ، آقای علیرضا محمدی و آقای محمد اصغری که عکس های قدیمی این مطلب را در اختیار وب سایت دوسرشمار قرار داده اند، تشکر و سپاسگزاری صمیانه داشته و برای آن ها و خانواده ی محترمشان آرزوی سربلندی و بهروزی داریم.

نویسنده : نظری

با تشکر ویژه از آقای سید عقیل ساداتی تیله بنی

منبع : وب سایت دوسرشمار