روستای استاد / گناباد / خراسان رضوی

روستای استاد در جنوب شرقی شهرستان گناباد(خراسان رضوی ) و در فاصله تقریبی ۳۶ کیلومتری از آن قرار گرفته است

این روستا اولین روستای منطقه محسوب می شود که از سال ۱۳۴۸ دارای خدامات برق ‍‍‌و آب بهداشتی ، لوله کشی مناسب ، بلوار و جدول بندی معابر و ساختمانهای مناسب مهندسی ساز بوده و اصول شهرسازی در آن رعایت شده است .

برق روستا در سالیان گذشته (از سال ۱۳۴۸) توسط نیروگاه برق کوچک که در زمان بازسازی روستا احداث گردیده تامین می شده است

الف) موقعیت جغرافیایی روستا

روستای استاد در جنوب شرقی شهرستان گناباد (جنوب استان خراسان رضوی) و در فاصله تقریبی ۳۴ کیلومتری از این شهرستان و ۱۳ کیلومتری  شرق شهر کاخک ؛ بین عرضهای جغرافیایی ۳۴ درجه و ۵ دقیقه و ۱۵ ثانیه و ۳۴درجه و ۱۰ دقیقه و ۴۸ ثانیه شمالی و طولهای ۵۸ درجه و ۴۴ دقیقه و ۲۲ ثانیه و ۵۸ درجه و ۵۳ دقیقه و ۲۳ ثانیه شرقی واقع است.

(موقعیت دقیق فلکه استاد بر گرفته ازGoogle Earth: طول شرقی :۷۷۴۹/۵۸  – عرض شمالی : ۱۲۸۳/۳۴)

فاصله این روستا از جاده آسفالته گناباد به قاین حدود ۴ کیلومتر می باشد.

ب) تاریخچه روستا

بنا بر پاره ای نقل قولها و شواهد قدمت سکونت در این منطقه به زمان اشکانیان بر می گردد. در آن زمان عده ای در این محل برای سالیان زندگی کرده اند اما بنا به دلایل نامعلومی از بین رفته یا مجبور به ترک محل شده اند. شواهد محکمتری دلالت بر این دارد که در حدود چهار قرن پیش تعدادی دامدار از مناطق طبس ٬ کاخک ٬نوغاب و بیناباج دوباره این محل را برای اقامت بر گزیده اند. مردم آن زمان جهت تامین آب مورد نیاز خود به حفر قناتهایی در منطقه پرداختند و بتدریج جمعیت ساکن در روستا رو به افزایش نهاد.

حمله یاغی ها و راهزنان به مردم این منطقه  که هنوز نیز داستانهای آن از زبان ریش سفیدان محل شنیدنی است موجب شد که آنان به فکر  آسایش و تامین جان خود بر آمده و به ساخت مامنی به نام قلعه  همراه با دهلیزها ی زیر زمینی و حوض انبار و برج و بارو اقدام کنند .

 اهالی  روستای استاد به تبحر در تیر اندازی و همچنین غیرت و رشادت در بین مردم منطقه معروف بوده اند و به همین دلیل  قلعه ای که بنا گردید  موجب هراس بیشتر یاغیان شد و این قلعه در بین مردم منطقه  بنام قلعه سرگدار معروف گردید. مردم  ساکن روستا به خاطر آسایش و حفاظت بیشتر از  ناموس و جان و مال خود اقدام به ساخت قلعه ای دیگر نیز کرده اند که به قلعه دوغ آباد معروف می باشد. هم اکنون خرابه های قلعه سر گدار در ده قدیم و خرابه های قلعه دوغ آباد در آبادی دوغ آباد موجود می باشد.

وجود دو دالان بسیار  قدیمی در محل روستا  که هم اکنون دربهای ورودی آنها در اثر ریزش آوار و خاک  بسته شده است نیز احتمالا به جهت فرار از دست راهزنان بوده است . متاسفانه در حال حاضر اطلاعات چندانی  از قدمت و چگونگی این دالانها که گفته می شود طول زیادی نیز داشته اند در دسترس نیست

 افزایش تدریجی جمعیت  و کاهش نا امنی ها در منطقه  موجب شد ساخت خانه های گلی توسط مردم ساکن  روستا  در محدوده های دورتری از قلعه نیز آغاز شود . گفته می شود به دلیل اینکه افرادی از اهالی  روستا  در ساخت  این خانه ها  مهارت خاصی داشته اند این منطقه بنام استاد نامیده شده است. همچنین  پاره ای نقل قولها حاکی است نام بسیار قدیم استاد اشتاد  بوده است.

 در دوران  حکومت رضاخان با توجه به جمعیت وموقعیت  روستا ی استاد در بین روستا های همجوار٬ این روستا  به عنوان ده مرکز روستاهای اطراف تعیین شد که در آن زمان همه ساله یک نفر در روستا به عنوان کدخدا  انتخاب می گردید و  وظیفه دهیار را انجام می داد.

شغل اصلی مردم روستا در آن زمان دامداری و کشاورزی بوده که در بعضی  سالهای کم آبی و خشک٬ مردم جهت چرای دامهای خود  به شهرهایی مانند  کوهسرخ کاشمر ٬ نیشابور  و… کوچ می کرده اند.

وجود حمامی نسبتا مجهز و بهداشتی در آن زمان ؛  بیانگر اهمیت و توجه مردم روستا از دیر باز به نظافت و  بهداشت  می باشد.این حمام که گفته می شود قدمتی بیش از ۱۰۰ سال دارد در نوع  خود داری ساختمانی مناسب بوده که جهت ثابت ماندن حرارات پایین تر از سطح زمین بنا شده است و  در آن آب به وسیله  ۲ دو ظرف بسیار بزرگ( دیگ مسی) که در کف خزینه قرار داشته اند گرم می شده است.

این حمام در سال۱۳۸۴  در فهرست آثار باستانی ایران به ثبت رسید.

پ ) زلزله سال ۱۳۴۷ ه.ش (۱۹۶۸ م)  و بازسازی استاد                                        

لبخندها فسرد

پیوندها گسست

آوای لای لای زنان در گلو شکست

گلبرگ آرزوی جوانان بخاک ریخت

جغد فراق بر سر ویرانه ها نشست

از خشم زلزله–

پوپک،شکسته بال بصحرا پرید و رفت

گلبانگ نغمه در رگ نای شبان فسرد

هر کلبه گور شود

عشق و امید،مرد . . .(مهدی سهیلی)

  زلزله ای به بزرگی ۴/۷ در مقیاس ریشتر   ساعت ۱۴ و ۱۷ دقیقه عصر  روز نهم شهریور ماه سال ۱۳۴۷  مناطق مختلفی از جنوب استان خراسان را به شدت لرزاند و موجب خسارات زیادی در مناطقی وسیعی  از جمله  کاخک٬  دشت بیاض ٬خضری ٬ فردوس و روستا های  اطراف  شمال قاین گردید.

لرزه اصلی در شهرهای  یزد ، سمنان ، بجنورد و … یعنی در گستره ای به شعاع بیش از ششصد کیلومتر ، احساس شد . تمرکز اصلی آسیب ها در دره نیمبلوک بود که در آن بیش از ۲۵۰۰ تن جان باختند . کل تلفات این فاجعه حدود ۱۲۰۰۰ نفر تخمین زده شده است . در دشت بیاض تمام خانه ها کاملا فروریخت  و از ۱۶۷۰ نفر ساکنان آن ۱۲۳۰ تن کشته شدند . در خضری حدود ۱۰۰۰نفر کشته و ۲۲۰ نفر زخمی شدند.

 تنها سازه های مهندسی ساز در منطقه عبارت از چند مخزن آب فراز نشسته دارای کالبد فولادی و خانه های دوطبقه بود که ویران نشدند . میزان آسیب با دور شدن از منطقه دشت بیاض به سرعت کاهش می یافت . یک مورد استثنا ، کاخک بود که با وجود فاصله زیاد از کانون زلزله ، به جز چند خانه که بر پایه موازین درست ساخته شده بود ، همه شهر فروریخت و ۱۳۷۹ تن جان باختند  . ناحیه کاخک و توابع آن حدود ۸۰۰۰ نفر جمعیت داشته که بیش از ۴۰۰۰ تن از آنها در این زلزله جان باختند^. بخش اعظم ساختمانها در روستای استاد  نیز در اثر این زلزله  تخریب گردید و ۹ نفر از اهالی روستا نیز کشته شدند. 

پس از سانحه ، نیروهای امداد ونجات شیر و خورشید سرخ (هلال احمر سابق) از گناباد ، مشهد ، تهران و شهرها و روستاهای نزدیک به محل حادثه آمدند . کمک های مالی و مواد اولیه از طریق نیروهای شیر و خورشید سرخ ،کمک های مردمی و کمک های کشورهای خارجی فراهم شد . اسکان موقت در چادرها صورت گرفت و برای اسکان دایم وظیفه بازسازی به وزارتخانه های آبادانی و مسکن ، اصلاحات اراضی و کشور با همکاری ارتش محول شد ، که با توجه به طرح بازسازی و نوسازی در آن زمان ، دشت بیاض به عنوان اولین مکان در برنامه اصلاحات اراضی برای نوسازی در نظر گرفته شد  . البته به دلیل گستردگی منطقه خسارت دیده و نیاز مردم به فراهم شدن سرپناه در اسرع وقت ، بخشهایی از بازسازی به کشورهای خارجی واگذار شد ^.در همین راستا  باز سازی روستای استاد را نیز یکی از بنیادهای کشور هلند متقبل شد.

بازسازی و نوسازی منطقه به دو بخش اصلی تقسیم شد. یکی امور ساختمانی و شهرسازی و دیگری مساله آب و برق و امور بهداشتی و عمران واحدهای جدید . به موازات خانه سازی ، واحد عمران روستاها ، لوله کشی آب برای روستا ها و برای شهرهای جدید، برق ، جاده ها  ، مدارس و اماکن عمومی را در نظر گرفتند . وزارت خانه های آبادانی و مسکن ، اصلاحات اراضی کشور با همکاری ارتش مجری طرح بودند . اعتبار نوسازی از طرف شورای هماهنگی که ریاست آن با نخست وزیر وقت بود ، تامین شد و برای تامین اعتبار از کمک های مردم و اعتبارات برنامه چهارم برای نوسازی دهات و شهرها و همچنین برای کمبود اعتبار از بانک ها استفاده شد و برای بازپرداخت تسهیلات ویژه ای در نظر گرفته شده بود . برنامه کلی بازسازی ، بر مبنای احداث شهرها و روستا ها در کنار شهرها و روستاهای  قبلی بوده است.

به دلیل تخریب زیاد و نامناسب بودن محل قبلی روستای استاد  و با کسب نظر بزرگان روستا مقرر شد ساختمانهای جدید روستا با فاصله اندکی از محل قبلی  بنا نهاده شوند. به فاصله کمتر از ۲ سال پس از زلزله ،روستای استاد جدید با فاصله کم از استاد قدیم ساخته شد . سرعت عمل در بازسازی و خرابی نسبتا کامل استاد قدیم در اثر زلزله و همچنین ساختمانهای مهندسی ساز و امکانات نسبتا مناسبی که در محل استاد جدید احداث گردیدند همه وهمه موجب گردیدند تمامی اهالی استاد با رضایت  به ساختمانهای جدید نقل مکان کنند . توزیع خانه ها (۱ تا ۴ خوابه) بر اساس جمعیت هر خانوار انجام گرفت و اهالی در ساختمانهای جدید ساکن گردیدند.

در طی سالیان و به تدریج اکثر مردم روستا بر اساس نیاز خود ،اتاقهای جدیدی به منازلشان اضافه کردند که عمدتا  این اتاقها را روبروی  اتاقهایی که در بازسازی ساخته شده بود اضافه نمودند .هریک از این  اتاقها کاربرد خاص خودش را داشت.به گونه ای که مثلا  به دلیل عدم وجود  نانوایی در آن زمان در روستا ،اکثر  مردم ترجیح می دادند خودشان نان خود را تهیه و طبخ کنند بنابر این  در یکی از  این اتاقها تنوری برای طبخ نان و نگهداری هیزم لازم برای آتش تعبیه می نمودند و از بقیه نیز  به عنوان انباری و … استفاده می شد.

علاوه بر آن اتاقها، عده ای دیگر از مردم نیز در زمینهایی که حتی الامکان نزدیک  خانه هایشان بود ، ساختمانهای جدیدی بنا نمودند که کاربرد آنها عمدتا  نگهداری موقت دامها و طیور می باشد.گرچه هم اکنون به دلیل وجود نانوایی،تغییر مشاغل  و همچنین تغییر سبک زندگی مردم، این اتاقها همچون گذشته کاربرد ندارند.

در آن زمان با وجود محدودیتهای مختلف  و همچنین کمبود نیروی متخصص ،ساخت وساز استاد جدید بر اساس اصول شهرسازی انجام گرفت و امکانات خوبی از جمله خدمات آب بهداشتی و برق ٬ مدرسه مناسب ٬ حمام ٬ خانه فرهنگ ٬ خانه انصاف ٬ شرکت تعاونی مصرف و پخش مواد غذایی و نفت به بهره برداری رسیدند.   همچنین  مقرر گردیده بود  در همان زمان و قبل از افتتاح ، خیابانهای روستا نیز آسفالت شوند  اما قبل از این اقدام ، ساختمانهای روستا افتتاح شد و آسفالت آن تا  سال ۱۳۸۵ به تعویق افتاد! 

ساختمانهای روستا در سال ۱۳۴۹ با حضور ملکه کشور هلند-  پرنسس مارگریت -و محمد رضا پهلوی- پادشاه وقت ایران- ٬ رسما افتتاح و مردم در این ساختمانها اسکان یافتند.

ت) وضعیت فرهنگی و اجتماعی روستا

وجود زمینه های فرهنگی در بین مردم روستا و همچنین وجود امکانات مناسب آموزشی (مدرسه – برق و… ) در روستا موجب گرایش مردم  از سالیان بسیار دور به فراگیری آموزشهای رسمی و غیر رسمی شده است  بگونه ای که هم اکنون بیش از  ۹۵ درصد اهالی روستا تحصیلکرده بوده و حدود ۳۵ تا ۴۰ درصد آنان دارای تحصیلات عالیه می باشند.

جمعیت روستا در سال ۱۳۴۸ حدود ۸۰۰ نفر بوده است .جمعیت این روستا بر اساس سرشماری سال ۱۳۵۵ که اولین سرشماری پس از زلزله می باشد ۶۱۸ نفر و در سرشماری سال ۱۳۸۵ ،۳۰۳ نفر بوده است.

اولین مدرسه استاد  (مدرسه پسرانه در سالیان قبل از زلزله ۴۷) در خانه یکی از اهالی و در محل ده قدیم دایر بوده است . به علت استقبال مردم روستا و کمبود جا و ایجاد فضای مناسب تر ٬ این محل تخلیه گردید و مدرسه دیگری با فضای  بزرگتر احداث گردید که در اثر زلزله سال ۱۳۴۷ بکلی تخریب شد.  مدرسه دخترانه روستا نیز که در سال ۱۳۴۶ احداث گردید در اثر زلزله سال ۴۷ تخریب شد (واقع در پشت شرکت تعاونی  کنونی روستا). پس از آن و همزمان با بازسازی روستا در سال ۱۳۴۸ ٬ مدرسه ای نسبتا مجهز  در  دو طبقه  با امکانات آموزشی ٬ کارگاهی و ورزشی مناسب  در محل جدید روستا احداث گردید که  در آن هنگام دانش اموزان پسر در طبقه همکف و دانش آموزان دختر در طبقه دوم ساختمان مدرسه آموزش می دیدند اما پس از چند سال طبقه همکف به عنوان مدرسه ابتدایی (دخترانه و پسرانه) و طبقه دوم نیز به عنوان مدرسه راهنمایی (دخترانه و پسرانه) روستا مورد استفاده قرار گرفت که تا کنون افراد بسیاری در این مدارس ( ابتدایی و راهنمایی ) آموزش دیده  و مقاطع بالاتر تحصیلی تارسیدن به درجات عالیه  (پزشکی   ٬استادی دانشگاه و…) را نیز در شهرهای دیگر به اتمام رسانده اند.

سیاستهای کنترل جمعیت و مهاجرت افراد جهت ادامه تحصیل یا اشتغال که متاسفانه زمینه آن در روستا وجود ندارد موجب خالی شدن روستا از جوانان   و تعطیلی مدرسه راهنمایی روستا شده است. دبستان روستا نیز در سال تحصیلی جاری (۸۵-۸۴) تنها دارای یک کلاس پنج پایه می باشد که توسط یک آموزگار که مدیر مدرسه نیز می باشد  اداره می گردد.

 لازم به ذکر استکه امکاناتی مانند خانه بهداشت ٬ مخابرات ٬ نانوایی و شورای اسلامی روستا بعد از انقلاب در این روستا ایجاد شده است و در حال حاضر بسیاری از مردم روستای استاد در نهادهای دولتی مشغول به کارند . 

ث) مساجد استاد

۱– مسجد معروف به مسجد قلعه که در محل ده قدیم احداث بوده است و در اثر زلزله سال ۴۷ آسیب دید.

۲– مسجد حضرت علی (ع) که در ده قدیم واقع شده  است و پس از زلزله سال ۴۷ بازسازی گردیده است .   در اثر زلزله سال ۴۷اسیب چندانی به این مسجد وارد نشده است .

０–  مسجد جامع استاد که ابتدا و پس از زلزله سال ۴۷ به عنوان خانه فرهنگ ساخته شد اما در اثر تمایلات مذهبی  و خواسته های مردم روستا به مسجد تبدیل گردید.

ج) مجتمع فرهنگی – ورزشی روستا

این مجتمع کوچک که در سال ۱۳۴۹ به بهره برداری رسید دارای امکاناتی مانند سالن و سن تئاتر ٬تشک کشتی٬میز پینگ پنگ ٬ وسایل بدنسازی و … بود ه  و تیمهای ورزشی روستا اعزامی به مسابقات مختلف  را حمایت می نموده است .لازم به ذکر است جوانان روستای استاد در رشته والیبال دارای استعداد خاصی می باشند و در سالیان گذشته بارها به مقامات مختلف شهرستانی و استانی دست یافته اند.

مهد کودک روستا نیز که در همین مجتمع واقع است با وسایل مختلف اموزشی و سرگرمی که در اختیار داشته  وظیفه آموزش و آماده سازی کودکان پیش دبستانی را به عهده داشته است. 

همچنین درکنار این مجتمع امکانات مختصر تفریحی مانند تاب ٬ سرسره٬ استخر شنا و… برای کودکان و جوانان و نوجوانان وجود داشته است که متاسفانه در اثر گذشت زمان و عدم توجه و نگهداری لازم همانند امکانات مجتمع فرسوده  شده و گاها از بین رفته اند. 

چ) مناطق دیدنی استاد

علاوه بر آثار بجا مانده در خرابه های روستا و بخصوص قلعه سر گدار که می تواند توجه  هرعلاقه مندی   را به خود جلب نماید از  تفریحگاههای  روستای استاد می توان به سنجد بالا و پایین اشاره کرد . سنجد بالا  که در دامنه کوه قرار گرفته ٬ دارای چشمه ای زیباست که آب زلال و خوشگوار  آن از دل کوه  بیرون آمده و اراضی کشاورزی پایین دست را سیراب می کند. درکوههای این منطقه غارها و چشمه های  زیبا و دیدنی دیگری نیز وجود دارند .این منطقه و بخصوص سنجد بالا وپایین در ایام تعطیل و بویژه روز ۱۳ فروردین پذیرای طبیعت دوستان و مردم از شهر های مختلف مانند گناباد ٬ بیدخت و… می باشد.

مناطقی مانند کلاته آهنی ٬ سر راه جو ی بالا و گلاقه  نیز جزو مناطق دیدنی و نسبتا بکر می باشند که در این بین گلاقه و چاه آهنی که نزدیک به اشتران کوه هستند  از نظر حیات وحش غنی بوده و به همین دلیل از دیر باز مورد توجه شکارچیان منطقه قرار گرفته اند . همچنین کوههای اطراف این آبادیها دارای پسته وحشی (بنه ) فراوانی می باشند .

ح) معادن اطراف استاد

اسامی آبادیهای اطراف روستا به نوعی بیانگر ساخت زمین شناختی هر منطقه می باشد ازجمله به نظر می رسد نام  کلاته آهنی بیانگر وجود معادن آهن در منطقه می باشد که گذشتگان نیز به این موضوع پی برده اند.بر طبق آثار باقی مانده از گذشته در این منطقه از جمله  پس مانده های ذوب و دره های ناشی از حفاری که تاریخچه آن دقیقا معلوم نیست گذشتگان نیز با استفاده از تکنیکهای خاص خود به استخراج آهن در این منطقه می پرداخته اند.

از دیگر معادن اطراف روستا می توان به معادن سنگ ساختمانی ٬ بنتونیت ٬ سنگ آهک و سرب اشاره نمود که این منطقه را جهت احداث بعضی تاسیسات مانند کارخانه سیمان،گچ مساعد نموده است.

خ) محصولات دامی – کشاورزی

در بین تولیدات دامی و کشاورزی روغن زرد و کشک روستا درای کیفیت و شهرت خاصی در بین مردم شهر های اطراف بوده و طرفداران زیادی دارد .از محصولات عمده کشاورزی روستا می توان به انار ٬ انگور ٬ انجیر ٬ توت ٬ زرد آلو ٬ بادام ٬ هندوانه ٬ خربزه ٬ گندم ٬ جو ٬ ارزن ٬زعفران ٬ پنبه ٬زیره سبز ٬ چغندر ٬ و شلغم اشاره کرد.

لازم به ذکر است یکی از روشهای  کشاورزی مردم روستا ٬ استفاده از آبهای سرگردان در اثر سیلاب  با احداث بند های خاکی  در مسیر آنها و کشاورزی در خاکهای آبرفتی پشت آب بند ها بوده است که  هم اکنون نیز عده ای از روستاییان از بندهای قدیمی احداث شده جهت کشاورزی استفاده می نمایند . از بندهای معروف نزدیک  روستا می توان به بند های آهو ٬ استاد ٬ دوغ آباد ٬ چاه نیوک اشاره کرد که البته تعداد آنها به حدود ۶۰ آب بند می رسد . در این بندها معمولا میوه های جالیزی ٬ گندم ٬ ارزن ٬ پنبه ٬گوجه فرنگی ٬ کنجد و چغندر  کشت می گردد.

د) روستا های نزدیک به استاد

شامل : رضو٬ رزگ٬ خان آباد٬ برجوک ٬ کبوترکوه ٬مهاباد ٬شمس آباد

 – در کتاب "گناباد از فرود تا فردا " نوشته دکتر هجرتی می توانید اطلاعات جامع تری درباره وضعیت دهستانها و آبادی های گناباد کسب نمایید.ضمنا لینک زیر نیز شامل  اطلاعات مختصری است برگرفته از این کتاب درباره آبادیهای دهستان کاخک.

ذ) قنوات و آبادیهای اطراف روستا

شامل : قنات استاد ٬بهزاب بالاو پایین٬دوغ آباد بالا و پایین ٬ زهری بالا – پایین و وسط ٬ چرک آباد ٬ ملشک ٬ سنگیدر ٬ سنجد بالا و پایین ٬ شور آباد٬ کلاته شور ٬ پرویز ٬ شاه راه ٬ رود گز ٬ عرب آباد (رجب علی ) ٬ کلاته آهنی ٬ کلاته رمضانی ٬ چاه سرخ بالا و پایین ٬ کلاته کم موسی ٬