کاروانسرای قزلق / توسکستان / گرگان
موقعیت جغرافیایی کاروانسرای قزلق :
کاروانسرای " قزلق " در طول جرافیایی ۳۵ 54 و عرض جغرافیایی ۵۱ 36 و در ۳۵ کیلومتری ضلع جنوب شرقی شهر گرگان در میان جنگلهای انبوه و دامنه های سر سبز و حاصلخیزی در مسیر جاده گرگان – " چهار باغ " و " شاهکوه " قرار دارد . این منطقه کوهستانی از شمال به دشت حاصلخیز " گرمابدشت " و روستای " توسکستان " و از جنوب به روستای قدیمی " سر علی آباد " و " چهار باغ " و از شرق و غرب به دامنه های سرسبز و خرم به جنگل و دره های عمیق محدود می شود . یکی از سرچشمه های رودخانه باغ شاه " از " قزلق " جاری می شود . و دارای آب بسیار خنک و گوارایی است که همین امر باعث طراوت و سر سبزی منطقه با چشم اندازدلربا گردیده است . از لحاظ زمین شناختی سطح وسیعی از از منطقه ، سنگی و سنگلاخ بوده و در جاهای مسطح و نسبتا کم شیب و ناهموار ، اراضی قابل کشت وجود دارد . در حال حاضر یک خانوار مهاجر در محل مستقر است و به کاشت آن اراضی اشتغال دارد . این مهاجران از مراتع برای گله های خود استفاده می کنند و محصولات کشاورزی آنها بیشتر سیب زمینی ، گوجه فرنگی ، گندم ، جو و گردو است .
راه ارتباطی فعلی گرگان و شاهکوه سفلی و شاهکوه علیا با پیچ و خمهای فراوان که از گردنه " قزلق " و از ضلع جنوبی و غربی کاروانسرای قزلق عبور می کند ، دارای چشم اندازی زیبا و هیجان انگیز است . البته در گذشته های دور مسیر قدیمی جاده از ضلع شرقی و شمالی آن عبور می کرده است که با بهسازی و تغییر مسیر جاده فعلی ، جاده قدیمی متروک مانده است .
پیشینه مطالعات :
تعدادی از سیاحان و پژوهشگران از این مکان بازدید کرده اند و در سفر نامه ها و کتابهای منتشر شده خود آنچه را که دیده اند به نگارش در آورده اند که به برخی از آنها به طور اختصار اشاره خواهد شد . " کلنل لاوت " در سفر نامه اش به نام " استر نامه " در مورد این کاروانسرا می نویسد :
" در ارتفاع ( ۴۷۰۰ پا ) کاروانسرای حقیری به نام رباط قزلق است که در فصل زمستان که برف و گل فراوان باشد ، خیلی مفید است . "
" ه . ل . رابینو " که بین سالهای ۹- ۱۹۰۸ میلادی از مناطق مختلف استرآباد عبور کرده است در سفر نامه اش به نام " مازندران و استرآباد " آورده است :
" قزلق قریه ای مخروب و گردنه ای است در ۱۴ مایلی سهر استر آباد ، سر راه شاهرود " . ( رابینو ، ۱۳۶۶ )
شادروان " محمد علی قورچانی " معروف به " صولت نظام " در کتاب " نخبه سیفیه " آورده است : " دوکتل قزلق ، کتل بسیار سخت و پرتگاه کم عرضی است و سنگهای بزرگ دارد ، و در تابستان مشکل است رفت و آمد نمود ، چه رسد زمستان . ۲۲۸ متر ارتفاع آن است و همین قدر هم جاده سراشیب است تا به کاروانسرای " حاجی علی " ، و آبادی در راه نیست و جاده رفته رفته مایل به سمت مغرب و در دوقسمت جاده ، کوه و رودخانه است . از کاروانسرای " حاجی علی " یک فرسنگ که می گذرد ، جاده نسبتا مسطح و منتهی به پای گردنه " دیج مینو " میشود . این کتل پندان سخت و پرتگاه نیست و اعوجاجش کمتر و خاکی است . سمت چپ دره ، جاده است . هوا ابر کند و باد بوزد . خواه در چله تابستان باشد ، انسان را هلاک کند . از این سر کتل تا " رباط سفید " یک فرسنگ و راه همه سزاشیب و از بغله کوه است . از " رباط سفید " که می گذرد ، جاده سراشیب و در دامنه دامنه است تا به اول سرازیری " قزلق " منتهی است . همه جا جاده سراشیب و اطراف جنگل و دره های عمیق جنگلی است تا به کاروانسرای " قزلق " برسد . و در دامنه ها سبز و خرم و سنگلاخ است . کاروانسرای " قزلق " در وسط کتل از سنگ ساخته شده و برای مال خوبست . چند باب اتاق هم حضرت مستطاب اشرف والا آقای سپهسالار اعظم دامت شوکته از کیسه فتوت خودشان ساخته اند و عابرین را با آن سختی را بی منزلی احیاء فرموده اند . از " قزلق " تا استر آباد شش شش فرسنگ و راه جاده تماما در جنگل است این جنگلهای انبوه و چوبهایش قوی و انواع چوب ها و میوه ها در این جنگل است و بنا و آبادی تا خود استرآباد در راه نیست . " ( قورخانچی ، ۱۳۶۰ ) .
دکتر منوچهر ستوده در جلد پنجم کتاب خود " از آستارا تا استر آباد " آورده است : " … میان دهنه قزلق و رباط سفید بر سر راه شاهرود ، کاروانسرای قزلق در وسط کتل از سنگ ساخته شده و برای مال خوب است چند باب اتاق هم حضرت مستطاب اشرف والا آقای سپهسالار اعظم دامت شوکته از کیسه فتوت خودشان ساخته اند و عابرین را با آن سختی را بی منزلی احیاء فرموده اند .
مصالح بیشتر سنگ نتراشیده و گچ است . بعضی طاقهای جناغی را با آجر زده اند و بسیار محکم ساخته شده و اگر گنج گیران با کلنگ آن را خراب نمی کردند . باره بند و محل نشیمن کاروانیان تا امروز برقرار بود . چشمه آبی نزدیک رباط است . و اخیرا یک خانواده اراضی قابل کشت را می کارند ." ( ستوده ، ۱۳۷۷ )
مطالعه باستان شناختی در کاروانسرای قزلق :
هنگام مطالعه و بررسی اولیه در مسیر جاده قدیم استرآباد به شاهکوه و به خصوص منطقه قزلق شناسایی شد . چون از لحاظ فرم معماری کاروانسرا ایستایی داشت ، در سال ۱۳۷۸ برنامه آن در دستور کار میراث فرهنگی استان گلستان قرار گرفت تا از تخریب و ویرانی آن جلوگیری گردد و با مرمت و احیاء شکوه و عظمت گذشته برای نسل حاضر و آیندگان به یادگار گذاشته شود .
در تابستان ۱۳۷۸ به مدت ۲۰ روز خاکبرداری در کاروانسرای قزلق انجام گرفت که به مرور فضای داخلی و مجاور دهانه ورودی آزاد شد و نمای اصلی کاروانسرای قزلق هویدا گشت که از لحاظ فرم سبک ساخت بسیار جالب توجه بود .
معماری کاروانسرا:
کاروانسرای قزلق به عنوان نمونه ای از کاروانسراهای کوهستانی با مصالح سنگ و ملات گچ ، آهک و ساروج در مسیر جاده قدیم استر آباد – شاهرود احداث شده است و سبک آن سر پوشیده با پلان مستطیل شکل به ابعاد ۶ × 5/11 × 5/26 متر به جهت شمالی جنوبی است . فضای داخلی کاروانسرا را ۱۲ حجره با سقف کوتاه جناقی شکل تشکیل می دهد که به صورت قرینه در یک ردیف شش تایی روبروی هم به ابعاد ۲ × 2 × 5/2 متر قرار دارد . ورودی بنا در جهت شمالی واقع شده است که دارای طاق هلالی است و احتمالا در چوبی داشته است و به طرف داخل دارای دو پلکان سنگی است . حد فاصل هر یک از حجره ها جرزهای نگه دارنده سقف که تقسیم کننده فضای داخلی نیز می باشد قرار دارد . آنچه جالب توجه است اینکه درون هر یک از حجره ها فضایی به منظور روشن کردن آتش تعبیه شده است تا گرمای فضای داخلی حجره ها را در فصل سرما تأمین کند .
سقف کاروانسرا بیضی شکل است که بر روی طاق های گهواره ای و جرزهای قطور سنگی استوار شده است . روشنایی درون کاروانسرا به وسیله روزنه هایی در مرکز گنبدهای شش گانه سقف تامین می شده است . از خصوصیات بارز کاروانسرا قزلق می توان به نحوه و سبک معماری آن ، به کار گیری مصالح سنگ در ساخت و احداث و اجرای سقف ، ارتفهع کم سقفها و حجره ها به منظور نگهداری و حفظ گرمای فضای داخلی و جرزهای نگه دارنده سقف ( بیش از ۱ متر ) به جهت تحمل فشار بارهای اضافی و جلوگیری از رانش اشاره کرد . همچنین طرز چیدن سنگهای قلوه ای و نحوه بند کشی آنها و حجره های متقارن که دارای آهنگی موزون است ، از دیگر ویژگیهای معماری کاروانسرای قزلق است .
حاصل سخن :
با استناد به شواهد و مدارک تاریخی و مطالعه یافته های باستان شناسی می توان گفت که منطقه قزلق در دوره های گذشته از رونق و شکوفایی خاصی برخوردار بوده است و به دلیل عبور و مرور کاروانهای تجارتی و سیاحتی از آن منطقه و ایجاد ارتباط میان دشت گرگان با جاده های اصلی قدیمی واقع در فلات مرکزی و جاده خراسان بزرگ اهمیت بسزایی داشته است . متاسفانه به دلایل گوناگون از جمله تغییر مسیر راههای کاروانی در دوره های متأخر از عظمت و شکوه آن کاسته شده است .
کاروانسرای قزلق با توجه به عملکرد و کارایی آن و نوع پلان و سبک ساخت ، جزو کاروانسراهای بین راهی کوهستانی سر پوشیده است که قابل مقایسه با کاروانسرای " شبلی " در گردنه شبلی آذربایجان ، کاروانسرای " امامزاده هاشم " در در گردنه امامزاده هاشم در جاده هراز و کاروانسرای " گدوک " در جاده فیروزکوه است که در حکومت صفویان ساخته شده اند و در دوره های بعدی ، به ویزه در دوره قاجاریه مرمت و مورد استفاده قرار گرفته اند . ( کیانی و کلایس ، ۱۳۷۳ ) . کاروانسرای قزلق به همراه کاروانسراهای بالا دست جاده قدیم شاهکوه – استرآباد ( دیمه لو ، رباط سفید ، سرای علی آباد ) همگی در ارتباط با هم و به منظور رفاه حال کاروانیان و مسافرین خسته احداث گردیده است . آنچه باعث استحکام و دوام کارروانسرای قزلق شده است ، قطور بودن دیوارها و پی اصلی بنا ( ۱۲۰ سانتی متر ) و نوع مصالح بکار رفته شده ( قلوه سنگهای رودخانه ای و ملات ساروج ) است که از رانش و ریزش کاروانسرا جلوگیری نموده است . نکته جالب توجه آن است که به منظور جلوگیری از نفوذ و جذب آب حاصل از ریزش نزولات جوی حد فاصل رویه سقفهای گنبذی را با مخلوطی از گچ ، آهک ، خاک و خاکستر پوشانده و بعد از شیبدار نمودن ، آن را با ملات گچ و آهگ اندود نموده اند .
کاروانسرای قزلق به لحاظ استفاده از مصالح بوم آورد ، اجرای طاقهای گهواره ای و جناغی و اصل قرینه سازی در نوع خود در منطقه بی نظیر است . این بنا با توجه به ویژگی های منحصر به فرد ، در سال ۱۳۷۹ به شماره ۲۹۰۳ ثبت آثار ملی کشور گردیده است .
منابع :
– عمرانی رکاوندی ، حمید ، " گزارش مطالعه و ساماندهی کاروانسرای قزلق " ، گرگان ، میراث فرهنگی استان گلستان ، ۱۳۷۸ .
