قلعه یزد گرد / مجموعه ای خاموش
مجموعه بناهای تاریخی قلعه یزدگرد در دهستان بان زرده از توابع شهرستان دالاهو قرار دارد، این مجموعه تاریخی در داخل پناهگاه نسبتا عمیقی به وسعت تقریبی ۴۰ کیلومتر مربع قرار دارد که از سمت جنوب و غرب با پرتگاه تندی به جلگه ذهاب و از طرف شمال و شرق به صخره های پلکانی دالاهو و از طرف جنوب شرقی به تپه ماهورهای منطقه بان زرده محدود می شود.
مجموعه بناهای تاریخی قلعه یزدگرد در دهستان بان زرده از توابع شهرستان دالاهو قرار دارد، این مجموعه تاریخی در داخل پناهگاه نسبتا عمیقی به وسعت تقریبی ۴۰ کیلومتر مربع قرار دارد که از سمت جنوب و غرب با پرتگاه تندی به جلگه ذهاب و از طرف شمال و شرق به صخره های پلکانی دالاهو و از طرف جنوب شرقی به تپه ماهورهای منطقه بان زرده محدود می شود.
نام مجموعه برگرفته از نام قلعه ای است که بر روی یکی از قلل مرتفع دالاهو قرار دارد و از دیدگاه باستان شناسی این نام بر تمام مجموعه اطلاق شده است. بناهاب مجموعه مذکور از نظر مکانی در دو بخش مرتفع و کم ارتفاع واقع شده اند به طوری که قلعه یزدگرد، برج آشیاب، برج نقاره خانه، آشپزخانه،دیوار دفاعی، دروازه، زندان و بنای معروف کاکاکشیا در ارتفاعات و محوطه های قلعه داور، گچ گنبد، جای دار، هشته و تپه رش در قسمت کم ارتفاع قرار دارند.
در ابتدا می خواهیم که تاریخچه ای از کلیه اقدامات باستان شناسی و کاوش در این مجموعه بی نظیر تاریخی را روایت کنیم.
نخستین اروپایی که از مجموعه تاریخی قلعه یزدگرد بازدید کرده، سر هنری راولینسون (۱۸۳۹ میلادی) است. وی قلعه یزدگرد را بر اساس افسانه های محلی و سنت شفاهی رایج بین مردم منطقه به یزدگرد سوم آخرین پادشاه ساسانی منتسب کرده است. پس از او کلنل چریکف در سال ۱۸۴۹ میلادی ضمن بازدید از محل به توصیف برخی از بناهای این مجموعه پرداخته است.
اما اولین بررسی های باستان شناختی در مجموعه تاریخی قلعه یزدگرد در سال ۱۹۶۵ میلادی توسط موسسه مطالعات ایرانی بریتانیا به سرپرستی ادوارد کیل انجام گرفت. پس از یک دهه وقفه مجددا بررسی ها و کاوش های باستان شناختی این مجموعه در سال ۱۹۷۵ به سرپرستی وی و با حمایت موزه سالطنتی اونتلریو کانادا و شورای بررسی های علوم انسانی و اجتماعی کانادا از سر گرفته شد و تا سال ۱۹۷۹ میلادی ادامه یافت.
ادوارد کیل سرپرست هیات کاوش باستان شناختی مجموعه قلعه یزدگرد احتمال می دهد این مجموعه در پنجاه سال سال اواخر دوره اشکانی توسط حاکم محلی ساخته شده که داعیه استقلال در سر داشته است.
علی شریفی معاون هیات کاوش باستان شناسی مجموعه قلعه یزدگرد در خصوص تاریخچه کاوش در این مجموعه می گوید: اولین بررسی های باستان شناختی در مجموعه تاریخی قلعه یزدگرد، در سال ۱۹۶۵ میلادی توسط موسسه مطالعات ایرانی بریتانیا به سرپرستی ادوارد کیل انجام گرفت .
وی ادامه داد: پس از یک دهه وقفه، مجددا بررسی ها و کاوش های باستان شناختی این مجموعه در سال ۱۹۷۵ میلادی به سرپرستی ادوارد کیل و با حمایت موزه سلطنتی اونتلریو کانادا از سر گرفته شد که این کاوش تا سال ۱۹۷۹ میلادی ادامه یافت که با شروع انقلاب ادامه کاوش ناتمام ماند .
شریفی تصریح کرد: در سال ۸۶ و ۸۷ دکتر آذرنوش کاوش در این منطقه را ادامه می دهد که متاسفانه با فوت دکتر آذرنوش بار دیگر ادامه کار کاوش در این قلعه ناتمام می ماند.
معاون هیات کاوش مجموعه قلعه یزدگرد، گفت: از اسفند ماه سال گذشته، فصل دوم کاوش در قلعه یزدگرد به سرپرستی دکتر چگینی از سر گرفته شد.
وی با اشاره به یافته های این فصل کاوش در قلعه یزدگرد، افزود: در این فصل کاوش، ما توانستیم واحدهای معماری یکسان را در قلعه کشف کنیم به گونه ای که این واحدهای معماری یکسان دائما تکرار شده اند.
شریفی تصریح کرد: کار مطالعات اولیه برای تهیه گزارش از کاوش حدود یک ماه به طول می انجامد اما برای تهیه گزارش نهایی و چاپ آن در مجلات حداقل نیاز به انجام چند فصل کاوش را دارد.
اما مجموعه تاریخی قلعه یزدگرد از سه طرف با استحکامات طبیعی محصور شده و تنها راه ورود به داخل آن از طریق دشت باز واقع در جبهه جنوب شرقی آن می باشد.
این بخش با احداث دیواری از لاشه سنگ و ملات گچ به طول ۵/۲ کیلومتر و عرض متوسط ۲ تا ۴ متر محصور شده است. این حصار در فواصل منظم دارای برج هایی با پلان مربع می باشد که از این برج ها علاوه بر پشتبند به عنوان اتاق های نگهبانی استفاده کرده اند.
در ابتدای دیوار دفاعی، بقایای دو برج منفرد سنگی قرار دارد که در میان اهالی محل به دروازه معروفند. این محل آسان ترین مدخل ورودی به داخل مجموعه قلعه یزدگرد است.
در انتهای دیوار گچ و در نزدیکی جاده کنونی ریجاب به روستای زرده، بنایی وجود دارد که اهالی محل ازان به نام آشپزخانه یاد می کنند این بنا همانند دیوار گچ با لاشه سنگ و ملات گچ ساخته شده است که مجموعه ای از اتاق های کوچک کنار هم می باشند که سقف ان ها دارای پوششی از طاق ضربی است. باستان شناسان این محل را محل استقرار نظامیانی می داند که از مجموعه قلعه یزدگرد دفاع می کرده اند.
به فاطله ۱۰۰ متری شمال بنای آشپزخانه بر روی تپه نسبتا مرتفعی بنای کاکاکشیا واقع شده است از این بنا تنها پاره ای زا دیوارها برجای مانده که با لاشه سنگ و ملات گچ ساخته شده است، ادوارد کیل سرپرست هیات کاوش باستان شناختی مجموعه کارکرد این بنا را مقر نگهبانی سربازان معرفی کرده است.
در امتداد دیوار دفاعی، روبروی روستای بان زرده، بقایای استحکاماتی بر جای مانده که اهالی منطقه آن را زندان می دانند.
در ادامه این مجموعه به قلعه یزدگرد می رسیم که نام این بنا به تمام مجموعه اطلاق می شود، این بنا در شرق روستای بان زرده و بر فراز یکی از قلل مرتفع رشته کوه دالاهو واقع شده است، قلعه مذکور دارای نقشه نامنظمی است که بر روی پستی و بلندی های کوه ساخته شده است. این قلعه دارای حصاری است با برج های نیم دایره که قطر آن ها بین ۲ تا ۶ متر است و هر یک از این برج ها بین ۶ تا ۱۲ متر از یکدیگر فاصله دارند.
این قلعه مجموعه ای از اتاق ها با پوشش تاق ضربی قرار دارد که با لاشه سنگ و ملات گچ ساخته شده اند، همچنین در داخل قلعه آب انبارهایی تعبیه شده که احتمالا آب آن ها زا طریق چشمه ای در پایین قلعه تامین می شده است. شواهد و مدارک باستان شناختی و معماری نشان می دهد که این قلعه متعلق به دوران اشکانی است.
متاسفانه به علت تخریب بیش از حد بنا و عدم کاوش های باستان شناختی، نمی توان پلان نسبتا روشنی از معماری داخل قلعه ارائه کرد.
در شمال شرق بنای قلعه یزدگرد و بر روی ارتفاعات دالاهو بقایای کمی از یک بنای نسبتا کوچک بر جای مانده که با لاشه سنگ و ملات گچ ساخته شده است، این بنا برج کوچکی است از دوره اشکانی که همراه برج آشیاب و قله یزدگرد و دیوار گچ بخش مهمی از سیستم دفاعی حوزه زرده را تشکیل می دهد.
در شمال غربی بنای قلعه یزدگرد و بر روی ارتفاعات دالاهو، بقایای بنای دیگری بر جای مانده که با لاشه سنگ و ملات گچ ساخته شده است، این بنا نیز همانند برج نقاره خانه احتمالا برج دیده بانی از دوره اشکانی است.
در منطقه پست حوزه بان زرده و در میان باغ های روستای زرده بنای جای دار قرار دارد، این بنا دارای حصار دفاعی نا منظمی است که دیوارهای آن به ضخامت ۶ متر و در طول ان برج های نگهبانی با پلان نیم دایره دیده می شود. ورودی این مجموعه در ظلع شرقی واقع شده که در دو طرف آن، دو برج نیم دایره به قطر ۸ متر قرار دارد و پی های سنگی بر جای مانده از دیوارها نشان می دهد که در داخل این حصار مجموعه ای از بناها قرار داشته که متاسفانه از نقشه ان ها اطلاع دقیقی در دست نیست اما باستان شناسان احتمال می دهند این بنا ترکیبی از دژ _ قلعه برای کل مجموعه بوده است.
اما در حد فاصل محوطه جای دار و گچ گمبد، تپه تاریخی وجود دارد که در میان اهالی محل به تپه رش معروف است. در سطح این تپه، بخش هایی از پی سنگی بناها به همراه قطعاتی از سفالینه های دوره ساسانی بر جا مانده است. کاوشگر مجموعه معتقد است محوطه تپه رش دهکده ای از دوره ساسانی است که احتمالا پس از متروکه شدن استقرارهای دوره اشکانی شکل گرفته است.
در خارج از حصار گچ گمبد و در قسمت غرب محوطه، بقایای کمی از آثار معماری وجود دارد که به هشتره معروف است. با انجام کاوش های باستان شناختی در این مکان حجم زیادی آوار ساختمانی شامل قطعات گچبری، نقاشی دیواری و موزائیک های شکسته شده به دست آمده است که به نظر می رسد این آثار، آوار معماری بنای مجللی در داخل مجموعه بوده که پس از پاکسازی به این محل منتقل شده است.
بنای قلعه دوار یکی دیگر از بناهای متعدد مجموعه قلعه یزدگرد است این بنا در داخل بافت روستای بان گمبد قرار دارد که نام آن بر گرفته از نام مالک محوطه (داور) می باشد. این بنا شامل چهارتاقی سنگی به سبک چهارتاقی های دوره ساسانی می باشد که پیرامون آن را در دالان طوافی احاطه کرده است.
کاوش های باستان شناختی نشان می دهد که این بنا آتشکده ای از دوره ساسانی است که در سده های نخستین اسلامی تغیراتی در معماری آن ایجاد شده است به طوری که به ضلع غربی این آتشکده، سه اتاق در ابعاد مختلف الحاق شده که راه دسترسی به آن ها زا طریق رواق غربی آتشکده می باشد. از داخل این اتاق ها حجم زیادی خاکستر، سفال و قطعات شیشه بدست آمده که کاوشگر بنا بر اساس داده های فوق الذکر آتشکده مورد بحث در سده های نخستین اسلامی به کارگاه شیشه گری تبدیل شده است.
در ادامه این مجموعه بی نظیر به میدان یا گچ گمبد می رسیم این محوطه که در قسمت کم ارتفاع حوزه زرده قرار دارد به وسعه تقریبی ۸۰۰ در ۴۰۰ متر است. اطراف این محوطه را حصار مستطیل شکلی احاطه کرده که از ارتفاع آن در برخی از قسمت ها تا ۳ متر بر جای مانده است. در قسمت داخلی این حصار پشتبندهای مدوری جهت استحکام دیوار ایجاد شده است. داخل حصار مذکور به دو بخش تقسیم شده، بخش جنوبی که فاقد هر گونه بقایای معماری است توسط کاوشگر محوطه پردیس نامیده شده و در بخش شمالی که گچ گمبد نام دارد کاخی است به مساحت ۵۳۵ متر مربع که از سه بخش گچ گمبد شرقی، گچ گمبد غربی و بلوک گچ گمبد تشکیل شده است. گچ گمبد شرقی محوطه ای است که ۸۰ متر مربع آن توسط هیات باستان شناسی کانادایی به سرپرستی ادوارد کیل مورد کاوش قرار گرفته است.
سطح دیوار گچ گمبد شرقی و غربی با اندود گچ و تزئینات گچبری پوشیده شده اند. گچ بری های یا در محل اصلی خود بر روی دیواره ها قرار دارند و یا در میان آوار داخل فضاها به دست آمده اند. این قطعات گچی شامل نقوش انسانی، حیوانی، عجیب الخلقه، عناصر معماری، هندسی و گیاهی می باشد.
نقوش انسانی یا به صورت تک چهره و یا در صحنه های اسطوره ای و شکار نمایان شده است. از جمله قطعات با نقوش تک چهره می توان به نقش نیم تنه تمام رخ مردی اشاره کرد که کاوشگر مجموعه معتقد است این تصویر متعلق به صاحب بنا می باشد. از دیگر نقوش تک چهره می توان به نقش زنان برهنه، زن با لباس یونانی و مرد با لباس اشکانی نام برد.
صحنه های اساطیری در گچبری های مشکوفه از گچ گمبد شامل دیونیزوس خدای شراب، کوپید یا اروس خدای عشق و محبت، آفرودیت الهه عشق و زیبایی، نیکه الهه پیروزی و پان پسر هرمس خدای شبانان گله است.
در صحنه های شکار نقوش انسانی و حیوانی در قابهای مستطیل دیده می شود. در این قابها در هر ردیف افقی یک شکارچی برهنه به صورت نیم رخ در حال حمله به یک حیوان گربه سان است که نیزه اش در قاب ساده بین نقوش فرو رفته است.
نقوش حیوانی در گچ بری های گچ گمبد شامل گربه سانان، گوزن، گاو و شیر می باشد که هیچکدام به تنهایی نقش نشده اند بلکه هر کدام در رابطه با نقوش انسانی و حیوانی و یا حیوانی دیگر نقش شده اند. نقوش موجودات عجیب الخلقه شامل سنمرو، گریفون و اسفنکس می باشد.
نقوش گیاهی شامل گیاه کنگر، شاخ و برگ انگور، انار و گل رز می باشد که بیشتر به صورت منفرد و گاهی در ترکیب با نقوش انسانی و هندسی به کار رفته اند.
نقوش هندسی شامل دو دایره متحد المرکز، صلیب شکسته، خطوط مارپیچی، لوزی و نقوش مثلثی و نقش مهره و ماسوره است.
در پایان این نوشتار باید بگوییم که مجموعه تاریخی قلعه یزدگرد آنچنان وسعت و گستردگی دارد که هرگز در قالب چند سطر نوشتار امکان معرفی کامل آن نیست.
نویسنده : هادی نوروزی
